Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya

IV  minillikdə  müasir  səhranın  yerləşdiyi  ərazilər  Savanna  tipli 
landşaftla örtülü olmuşdur. 
Bəzən  bu  və  ya  digər  coğrafi  ərazilərin  su  ilə  təminatı 
təbii  səbəblərdən  daha  tez  dəyişirlər.  Məsələn,  Böyük  Çin 
düzənliyindəki fəlakətli dəyişiklikləri, Xuanxe çayının məcrasının 
tez-tez  dəyişməsi  bunlara  misal  ola  bilərlər.  Amudərya  və 
Sırdərya  çaylarının  Aral  dənizinə  axdılması  ilə  Sarıqamış  və 
Uzboy  gölünün  qurumasına  səbəb  olmuşdur  ki,  bu  da  Orta 
Asiyanın  bu  ərazilərində  oazislərin  məhv  olmasına  səbəb 
olmuşdur. 
Avropanın  Hollandiya,  Belçika,  Lüksemburq  və 
Macarıstan  kimi  ölkələrində  su  çatışmazlığı  qabarıq  şəkildə 
nəzərə  çarpır  və  müvafiq  olaraq  bu  ölkələrdə  il  ərzində  adam 
başına 0,78; 0,94; 0,81 min nV çay axını düşür. 
Təbii təsərrüfat sistemlərinin suya olan tələbatını nəzərə 
alaraq dünyanı aşağıdakı ərazilərə ayırırlar: 
1.
 
Böyük  su  ehtiyatının  azlığına  və  suya  olan  tələbatının 
aşağı  olmasına  görə  fərqlənən  (Afrikanın  tropik  ölkələri. 
Cənubi Amerika, Skandinaviyanın bir hissəsi, Kanada); 
2.
 
Orta  təminatlı  su  ehtiyatlarına  və  suya  az  tələbatı  olan 
(Şimali  Amerikanın  bir  çox  ölkələri.  Yaxın  və  Orta  şərq 
ölkələrinin çoxu; 
3.
 
Su ehtiyatı və suya olan yüksək tələbatına görə  fərqlənən 
(Qərbi Avropanın inkişaf etmiş və çoxlu əhalisi olan ölkələri, 
ABŞ-m şərq hissəsi); 
4.
 
Az su ehtiyatı olan və suya çoxlu tələbatına görə 
fərqlənən  (Qərbi  ABŞ  və  Yaponiyanın  sıx  əhali  yerləşən 
hissəsi. Afrikanın mərkəzi) rayonlar. 
51 

---

Cədvsl 2.3. 
Dünyanın su ehtiyatları (M.İ.Lvoviçə görə) 
Su növləri 
Su 
ehtiyatı 
(min 
kmö 
Dünya okeanının 
ehtiyatları (%) 
Su 
mübadi 
ləsinin 
aktivliyi 
(illərin 
sayı) 
Ümumi içməli 
Dünya okeanının suyu  1338000  96,50  - 
2600 
Yeraltı sular 
23400 
1,70 
- 
2000 
Əsasən içməli sular 
10530 
0,76 
30,1 
880 
Torpaq rütubəti 
16,5 
0,001 
0,05 
1 
Şimal və dağ buzlaqları 
24064,1 
1,74 
68,7 
9700 
Göllərin suyu: 
176,4 
0,013 
- 
17 
İçməli 
91 
0,007 
0,26 
- 
Duzlu 
85,4 
0,006 
- 
- 
Bataqlıqların suyu 
11,5 
0,0008 
0,03 
5 
Çay vadilərinin suyu 
2,1 
0,0002 
0,006 
0,044 
Atmosfer suyu 
12,9 
0,001 
0,04 
0,22 
Bütün hidrosfer 
1385985 
100 
- 
2400 
İçməli sular 
35029 
2,53 
100 
- 
Bioloji su 
1,1 
0,0001  0,003 
- 
Dünya təsərrüfatının sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq 
suya olan tələbat hər 10-12 ildə iki dəfə artır. Bu tələbata münasib 
olaraq  suyun  keyfiyyəti  aşağı  düşür,  çirklənmə  dərəcəsi  artır.j 
Adam  başına  düşən  suyun  miqdarına  görə  Moldova  (0,2)  və 
Özbəkistan (0,9 kmö ən 
52 

---

aşağı yerləri tuturlar. Ümumiyətlə, suların təminat dərəcələri 
müxtəlifdir. 
Şum  əkinləri  altında  əkin  sahələrinin  artırılması  yalnız 
suvarmadan  geniş  istifadə  vasitəsilə  mümkündür.  Hazırda 
Afrikanın, Cənubi Amerikanın və Avstraliyanın bir çox məhsul 
verməyən  əraziləri  suvarma  nəticəsində  yüksək  məhsul  verə 
bilər.  Çay  sularından  tam  səmərəli  istifadə  olunarsa  Qanq  və 
Braxmaputranın  cənub  axarlarında  əkin  sahələrini  iki  dəfə, 
cənubi  Avstraliyada  isə,  dörd  dəfə  artırmaq  mümkündür. 
Suvarma  əkinçiliyi  sudan  istifadə  edən  sahələrlə  müqayisədə 
birinci yeri tutub və tutacaq. 
Urbanizasiya  prosesi  daha  çox  təsərrüfat  -  məişət 
sularının istifadə olunması ilə müşahidə olunur. Ərazidə içməli 
suyun  qeyri-bərabər  paylanması  sənayenin,  şəhərin,  kənd 
təsərrüfatı  müəssisələrinin  və  ümumiyyətlə  iqtisadiyyatın 
inkişafı, “su aclığına” və su çatışmazlığına səbəb olur. Məsələn, 
ABŞ-da  1900-cu  ildə  bütün  təsərrüfat  sahələrilə  içməli  su 
ehtiyatının  (öz  ərazilərində)  6%-ni,  1960-  cı  ildə  27%-ni, 
1980-ci ildə isə 50% istifadə olunub. 
İçməli  suyun  çatışmaması  bir  çox  regionlarda,  ölkələr 
arasında  ziddiyyətlərə  səbəb  olmuşdur.  Məsələn,  uzun  illərdir 
ki,  ABŞ-la  Meksika  arasında  sərhəd  çaylar  olan  Kolorado  və 
Rio-Qrande,  Pebjuanm  bölüşdürülməsi  üstündə  mübahisələr 
gedir.  Türkiyə  ilə  Suriya  arasında  Fərat  çayının  suyundan 
istifadə də belə mübahisələr olmuşdur. 
2.5.3.
 
Dünya çayları, gölləri və onların insanın həyat 
fəaliyyətində rolu 
Axan  çay,  bütün  ekosistemlər  kimi,  öz-özünü 
təmizləmək imkanına malik olsa da, həddən artıq çirkləndikdə 
bu imkana malik olmur. Çayın ekosisteminə bütün su toplayıcı 
hövzəni və onunla əlaqədar olan meşə, 
53 

---

tarla, su hövzələri, şəhərləri aid etmək lazımdır. Bu ekosistemin 
fəaliyyəti və nisbi sabitliyi gələn su ilə, gedən suyun sürətindən 
və  bütün  hövzədə,  suda  həll  olan  maddə  və  orqanizmlərin 
miqdarı ilə müəyyənləşdirilir. Müxtəlif məişət,  sənaye və kənd 
təsərrüfatında  işlədilmiş  və  təmizlənməmiş  suların  axını  son 
iki-üç,  onilliklərdə  dəfələrlə  artmışdır.  Qarışıqların  su 
hövzələrində belə sürətlə toplanması bütün ekosistemin məhvinə 
səbəb  olur.  Həm  də  nəzərə  alınmalıdır  ki,  bir  çox  çaylarda, 
məsələn, Volqanın süni bəndlərində əlaqədar olaraq axını bəzən 
azalır. 
Daha yüngül olan çay suyu-qarışma, trubulent qarışma və 
molekulyar  diffuziya  prosesləri  vasitəsilə  okean  suyunun 
sıxlığını  dəyişdirir.  Lakin  bu  proseslər  çox  ləng  gedir:  çay  və 
okean  sularının  şaquli  qarışmasına  sistemin  daha  stabil  olması, 
yəni daha sıx maye alt qatlarda, az sıx maye işə üstdə olmasıdır. 
Çay  sularının  təsərrüfat-məişət  suları  məqsədilə 
ümumdünya istifadəsi cəmi 9% təşkil edir. Ona görə də içməli 
suya  olan  tələbat  və  çatışmazlıq  heç  də  onların  istifadəsi 
nəticəsində  yox,  onarm  keyfiyyətcə  tükənməsi  sayəsində  baş 
verir.  Son  illərdə  su  dövranında  daha  çox  üstünlüyü  sənaye  və 
məişət  sulan  tutur.  Hər  il  sənaye  və  məişətdə  600-700  km^  su 
istifadə olunur. 
Bizə yaxın olan MDB ölkələri içməli su ehtiyatları ilə çox 
zəngindirlər.  Bu  çayların  ümumi  uzunluğu  3  milyon  km-ə 
yaxındır (10 km-dən az olan çaylar nəzərə alınmır). Onların illik 
axını 4350 km^ təşkil edir ki, bu dünya çay axınının 13-14 %-ni 
təşkil edir. 
Suya oan tələbatın ödənilməsində vacib su mənbələrindən 
biri də şirin su gölləridir. Göllərin sayı 3 mln-dan çox olmaqla 
ümumi sahəsi 500 min km^-dir. 
MDB-yə daxil olan ölkələrdə sahəsi 1 km^-dən artıq olan 
40 minə yaxın göl vardır. Bu göllərdə yerləşən suyun həcmi 25 
min km^-dən artıqdır. 
54 

---