Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

liyini  bir  sıra  metodların  eyni  obyektə  tətbiqi  yolu  ilə  əldə  etmək 
olar.  Bəzən  təsərrüfat  sahəsində  qərar  qəbul  etmək  üçün  təqribi 
qiymətin olması da kifayətdir. 
Dolayı  üsullardan  biri  alternativ  qiymət  konsepsiyasıdır 
(əldən  çıxmış  fayda).  O,  müəyyən  dərəcədə  xərc  (məxaric,  sərf) 
konsepsiyası ilə əlaqədardır. Alternativ qiymət nə qədər az olarsa, 
rifahı  qoruyub  saxlamaq  üçün  iqtisadi  itki  də  bir  o  qədər  az 
olacaqdır.  Alternativ  qiymət  (dəyər)  ehtiyatı  müxtəlif  məqsədlər 
üçün  istifadə  edərkən  əldə  edilən  faydadır.  Təcrübədə  ondan 
«qoruma (saxlama) dəyərini» ölçmək üçün istifadə edirlər. Bu isə 
nəzərdə tutulan resursun əvəzləyicisini axtarmaq üsuluna əsaslanır. 
Məsələn, ABŞ-da HES-nın tikintisi Xell dərəsinin (kanyon) unikal 
təbiətini  məhv  edə  bilərdi.  Analiz  nəticəsində  müəyyən  oldu  ki, 
HES-dən  alman  fayda  təbii  obyektin  itirilməsinin  yerini  verə 
bilməyəcək.  Eyni  misalları  vaxtilə  Azərbaycanda  tikiləsi  Tovuz 
(Kirzan) və Xudafərin HES- lərinin qiymətləndirilməsi zamanı əldə 
edilən 
nəticələr 
göstərmişdir. 
Alternativ 
qiymət 
üsulu 
istiqamətlənmiş dəyərin təyin edilməsi yolu ilə də əldə edilir. 
Ümumi iqtisadi qiymətləndirmə üsulu isə istifadə dəyəri 
ilə  istifadə  etməmək  dəyərinin  (qeyri  -istehlak  qiyməti) 
toplanmasına  əsaslanır.  Ən  asan  yol  rifahın  istifadəsinin  birbaşa 
qiymətini  təyin  etməkdir,  çünki  o,  hiss  ediləndir  və  öz  qiymətinə 
malikdir.  İstifadə  qiymətinin  ikinci  hissəsini-dolayısı  qiyməti 
tapmaq  xeyli  çətindir.  İstifadə  etməmək  dəyərini  təyin  etmək  isə 
daha çətindir, çünki söhbət təbii rifahın gələcək istifadəsindən gedir. 
Nəzərə  alınmayan  komponentlərin  varlığı  ümumi  iqtisadi 
qiymətləndirmənin əhəmiyyətini azaldır. 
Dəyərin  subyektiv  qiymətləndirilməsi  üsulu  normal 
bazarlar  olmayanda  istifadə  edilir.  Bu  üsul  bazar  qiymətlərini 
fərdiyyətlərlə  aydınlaşdırmaq  yolu  ilə  ekoloji  rifahlar  toplusunun 
qiymətlərini təyin etməyə əsaslanır. Bu metod eyni zamanda sorğu 
və  ya  üstünlükvermə  metodu  adlanır.  Həmin  məqsədlə  anket 
sorğusu da keçirilir və qeyri-bazar əmtəələrinin (indiyədək pulsuz 
olan) qiyməti sorğu yolu ilə təyin edilir. Me 
65 

---

todun  məqsədi-sorğu  apanlanlann  nəğd  pulla  ödəmək  hazırlığını 
öyrənməkdir.  Sorğu  üsulu  o  vaxt  səmərəli  olur  ki,  sorğuya  cəlb 
edilmiş  əhali  seçilmiş,  məlumatlı,  məsələyə  maraq  göstərən 
adamlardır, onlar qiymətləndirilən ehtiyatı almaq üçün pul verməyə 
hazırdırlar. 
Subyektiv qiymətləndirmə metodu elə qiymətə aid edilir 
ki,  o  qiymət  real  bazar  şəraitində  satılacaq  ekoloji  obyekt  üçün 
verilə  bilsin.  Sonuncu  qəbul  olunmuş  stavka  ödəməyə  hazırlığın 
maksimum  məbləğini  təşkil  edir.  «Ödəməyə  (almağa)  hazırlığ»m 
orta  qiymətini  adamların  sayma  (xeyir  götürən  adamlann)  vurub 
rifahın (ehtiyatın) qiymətini tapırlar. 
Nəqliyyat-yol  xərcləri  metodu  (səyahət  xərcləri)- 
əhalinin  rekreasiya  obyektinə  gəlmək  üçün  nəqliyyat  xərcləri 
obyektin qiymətinin əvəzləyicisi kimi qəbul edilir, onun tezliyi isə 
alınmış  «əmtəənin»  miqdarını  (sayını)  ifadə  edəcəkdir.  Yol 
xərclərində,  gediş-gəlişin  tezliyində  olan  dəyişmələr  rekreasiya 
tələbatı əyrisinin qurulmasında istifadə edilir. Daimi yaşayan- lann 
və  gələnlərin  yol  xərcləri  nəzərə  alınır.  Bu  metod  istehlakçıların 
seçimini  (üstünlük  vermələrini)  aşkar  edir.  Bu  metodla  Keniyada 
park və qoruqlann qiyməti müəyyən edilmişdir. 
Bəzi  hallarda  ekoloji  rifahların  müəyyən  edilməsində 
xüsusi  qiymətləndirilmədən  istifadə  edilir.  Bu  üsul  ilə  rifahın 
(geqonistik)  qiymətini  əmlak  (torpaq)  qiyməti  vasitəsilə  dolayısı 
yolla  təyin  edirlər.  Metodun  əsas  şərti  alıcının  alacağı  malın 
(əmtəənin) ekoloji xüsusiyyətləri barədə qayğı göstərmək və həmin 
böyük  məbləği  ödəmək  hazırlığıdır.  Obyektin  ümumi 
qiymətləndirilməsində ekoloji toplananın (elementin) təxmini payı 
aşkar  edilir.  Moskvada  satın  alman  və  dəyişdirilən  mənzillərin 
statistikasına  əsasən  müəyyən  edilmişdir  ki,  ekoloji  təmiz 
rayonlarda  mənzillərin  qiyməti  orta  hesabla  12  %  çox  olur.  Bu 
metod çoxlu miqdarda informasiya toplanmasını tələb edir. 
66 

---

4.2.3.
 
İndiyə qədər tətbiq edilən üsulların səmərəlilik 
dərəcəsinin müəyyən edilməsi 
Xərc  üsulu.  Bu  üsula  əsasən  təbii  ehtiyatlann 
qiymətləndirilməsi  onların  hasilatına,  mənimsənilməsinə  yaxud 
istifadəsinə çəkilən xərcin həcmi ilə təyin edilir. Keçmiş SSRİ-də 
sənaye müəssisələrinin götürdükləri suya görə ödəmələrin həcmi bu 
prinsipə əsaslanırdı. Həmin üsulun çatışmayan cəhəti orasında idi 
ki, yüksək keyfiyyətli ehtiyat, mənimsənmə üçün daha rahat ərazidə 
yerləşərsə, az dəyərə malik qiymətləndirilir, halbuki, onun istehlak 
qiyməti  «pis»  resursa  nisbətən  daha  yuxandır.  Bu  üsul  təbiətdən 
səmərəli istifadənin həvəsləndirilmə- sində tətbiq edilə bilməz. 
Yekun nəticə üsulu. Geniş yayılnuş bu üsula görə yalnız 
o  təbii  ehtiyatların  iqtisadi  qiyməti  (dəyəri)  var  ki,  onlar  gəlir 
gətirsin. Başqa sözlə, resursun qiyməti ilkin məhsulun pulla ifadəsi 
ilə təyin edilir. Çünki, təbii ehtiyatların istismarı sayəsində istehsal 
olunur.  Həmin  qiymət  eyni  zamanda  əldə  edilmiş  gəlirlə  cari 
xərclərin fərqi kimi də təyin edilir. 
Təbiətdən səmərəli istifadə nöqteyi-nəzərindən bu üsulun 
da  xeyli  qüsuru  (nöqsanı)  vardır.  Əvvələn,  istənilən  təbii  ehtiyat 
üçün ilkin məhsulun dəyərini təyin etmək olmur. Məsələn, xam neft 
müəyyən  əmtəə  dəyərinə  malikdir,  halbuki  sudan  gəlirin  ilkin 
məhsul  kimi  ayrılması  mürəkkəb  problemdir.  Əgər  o,  əmtəə 
(məsələn, mineral su) deyilsə, yalnız içmək üçün yararlıdır, ikincisi, 
ehtiyatın istifadəsindən gəlir həm birbaşa, həm də dolayısı ola bilər 
ki, onları adekvat qiymətləndirmək çox mürəkkəbdir. Bu, xüsusən, 
rekreasiya  (istirahət)  məqsədi  ilə  istifadə  edilən  təbii  ehtiyatlara, 
iqlim  amillərinə  aid  edilə  bilər.  Üçüncüsü,  bu  üsulda  vaxt  amili 
nəzərə alınmır. İstifadə edilməyən ehtiyat bu üsulla qiyməti təyin 
edilməyən  ehtiyat  ola  bilər  ki,  hər  hansı  ərazini  mənimsəyəndə 
istifadə edilsin, hətta qıt olsun. 
Xərc-resurs  üsulu.  Bu  üsulda  təbii  resursun  qiyməti 
müəyyən edilərkən onun mənimsənilməsinə çəkilən xərc, isti 
67 

---