Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

iqtisadi ziyan-ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsində onun 
faydalılıq dərəcəsinin dəyişməsidir. İqtisadi ziyan aşağıdakı xərclər 
hesabına yaranır: 
-
 
cəmiyyətin ətraf mühitində dəyişmələrlə əlaqədar əlavə 
xərclər; 
-
 
ətraf mühiti əvvəlki vəziyyətinə gətirmək üçün xərclər; 
-
 
gələcək cəmiyyətin qıt olan ehtiyatlarının dönməz olaraq 
bir hissəsinin götürülməsi ilə əlaqədar xərclər. 
Ziyan  biranlıq,  permanent  (torpaqların  eroziyası  və 
şoranlaşması zamanı), latent (vaxt keçdikdən sonra baş verən, ləng 
hərəkət  edən)  və  s.  olur.  Bundan  başqa  iqtisadi  ziyanı  iki 
növə-potensial və hesablama yolu ilə təyin olunan növlərə bölürlər. 
Potensial  ziyan-elə  iqtisadi  ziyandır  ki,  ləğvinə  indiki 
zamanda  əlavə  xərc  tələb  olunmur.  Hesablama  ziyanı-ziyanın  elə 
hissəsidir  ki,  müəyyən  dövrdə  üzə  çıxır  və  iqtisad  elminin  indiki 
səviyyəsinə  uyğun  olaraq  pul  formasında  ifadə  edilməsi 
mümkündür. Həmin sahəyə dair məlumatımız artdıqca hesablama 
ziyanı potensial ziyana çevriləcək, potensial isə-artıq dəymiş ziyan 
kimi  özünü  göstərəcəkdir.  Qiymətləndirmə  hesablamalarına  görə 
potensial  iqtisadi  ziyan  70-80  %,  hesablama  ziyam  isə  faktik 
ziyanın 60-65 %-ni təşkil edir. 
Adətən ziyanın aşağıdakı strukturunu qeyd edirlər: 
1)
 
əhalinin sağlamlığına; 
2
) kommunal və məişət təsərrüfatına; 
3)
 
kənd  və  meşə  təsərrüfatına;  4)  nəqliyyata,  sənayeyə;  5)  digər 
sahələrə dəyən ziyanlar. Hər bir lokal ziyan ayrılıqda təyin edilir, 
sonra  isə  toplanır.  Ziyanın  bu  cür  təyinatı  lokal  (yerli)  ziyanların 
toplanması metodu adlanır, yaxud da birbaşa hesablanır. Bu halda 
hesabatların əsasını aşağıdakı ardıcıllıq təşkil edir: 
1)
 
maddələrin çirklənmə mənbəindən atılmasının (axıdıl- 
masının) təyini; 
2)
 
qarışıqların qatılığmm atmosferdə (su hövzəsində) 
müəyyən edilməsi; 
3)
 
natural ziyanın təyini; 
101 

---

4)
 
iqtisadi ziyanın təyini. 
Atmosfer  havasının  çirklənməsindən  dəyən  iqtisadi 
ziyan  aşağıdakı  xərclərin  cəmindən  əmələ  gəlir:  xəstələnmələrin 
artması  nəticəsindəki  xərclər,  əsas  fondların  təmirinin  sayının 
artması,  onların  xidmət  müddətinin  azalması;  kənd  təsərrüfatı 
torpaqlarının  məhsuldarlığının  azalması,  meşələrin  məhsullarının 
azalması və s. Bu yanaşma çoxlu miqdarda ilkin informasiya tələb 
edir  və  iqtisadi  ziyam  daha  dəqiq  təyin  edir.  Təcrübilə,  adətən, 
iqtisadi  ziyamn  yuvarlaşdınlmış  qiymətləndirilməsi  üsulundan 
istifadə edirlər. Bu təxmini qiymətləndirmə verir, lakin daha ümumi 
məsələləri həll etmək üçün əsas ola bilər. 
Atmosferə  dəymiş  ziyanı  təyin  etmək  üçün  aşağıdakı 
disturdan istifadə etmək olur: 
Burada 
M; 
y-çirklənmənin  hər  şərti  tonuna  görə  ödəmədir  (xüsusi 
ziyandır), man. şərti ton ilə ifadə olunur. Bu qiymiətdə inflyasiya 
nəzərə  alınmalıdır.  Hesablamada  baza  göstəricisi  aşağıdakı  kimi 
ifadə edilir. Məsələn, 1 ton S
02
=l şərti ton). 
cr-ölçüsüz  kəmiyyət,  ərazinin  növündən  asılı  olaraq, 
atmosferin çirklənməsinin nisbi təhlükəsini səciyyələndirir (xüsusi 
cədvəldən götürülür). 
^-ölçüsüz 
kəmiyyət, 
qarışıqların 
atmosferdə 
səpələnməsinin xarakterindən asılıdır (cədvəldən  götürülür). Əgər 
qaz təmizləyən avadanlıq yoxdursa,  yaxud təmizləmə dərəcəsi 70 
%-dən  azdırsa,  onda  ^=3;  təmizləmə  70-90  %  olarsa-^=2,5;  90 
%-dən  çox  olarsa 
-(p-2
  götürülür.  Qaz  xassəli  çirklənmə  və 
aerozollar üçün 
^=1
 götürülür. 
M-çirkləndirici  maddələrin  gətirilmiş  kütləsi  (şərti  ton 
/il), aşağıdakı distur ilə təyin edilir: 
102 

---

M = E M,4 
; 
Burada 
M i -
 i çirkləndirici maddənin ümumi kütləsi, 
“(i maddəsinin) nisbi aqressivlik göstəricisidir. Bu 
göstərici həddi yol verilən qatılıq (HYVQ) nəzərə alınmaqla təyin 
edilir (1/HYVQ). 
Su  hövzələrinin  çirklənməsindən  dəyən  ziyanın  yu- 
varlaqlaşdırılmış  qiymətləndirmə  metodu  aşağıdakı  disturla  ifadə 
edilir: 
Ya 
= 2 ' - c 7 - M   ;  
Burada 
y
 -xüsusi ziyan (şərti ton axmtıya görə-man) cr^-müxtəlif su 
təsərrüfatı sahələri üçün sabit göstərici (konstanta), xüsusi 
cədvəldən göturulur. 
Ziyan  hesablama  yolu  ilə  təyin  edilir  həm  də  məhsul 
hasilatına dəyən xüsusi ziyanın hesablanması ilə də təyin edilə bilər. 
Təxmini  metodla  hesablamalar  göstərir  ki,  cəmiyyətə 
dəyən ziyan hava hövzəsinin çirklənməsindən 60 %, su hövzəsinin 
çirklənməsindən-30  %  və  bərk  tullantılarla  çirklənmədən 
10
  % 
təşkil  edir.  İnkişaf  etmiş  xarici  ölkələrdə  təbiətdən  səmərəsiz 
istifadəyə görə dəymiş iqtisadi ziyan 4-8 % (ümumi daxili məhsul) 
təşkil edir. Rusiya üzrə ümumi ziyanın qiyməti 15-17 % təşldl edir 
(1990). Azərbaycanda bu rəqəm daha yüksəkdir. 
6.3.
 
Ekoloji xərclər və layihələrin smeta dəyərinin 
müəyyən edilməsi 
] 0
 
■ 
Təbiətdən səmərəli istifadə tədbirlərinin effektivliyi dəqiq 
ekoloji xərclərin uçotunun aparılmasını tələb edir. Təbiəti mühafizə 
xərcləri-insanlann yaşayış mühitinin keyfiyyəti 
103 

---

ni  saxlamaq  üçün  ictimai  zəruri  xərclərdir.  Təbiəti  mühafizə 
xərclərinin tərkibində aşağıdakı elementləri ayırmaq olar: 
1)Ətraf mühitə zərərli maddələrin atılmasını (axıdılması- nı) 
azaldan tədbirlərə çəkilən xərclər birbaşa olub çoxsahəlidir: 
qurğuların  tikintisi,  texnologiyaların  təkmilləşdirilməsi, 
xammalın  kompleks  istifadəsi,  tullantıların  duruldulması, 
neytrallaşdınlması, basdınlması və s. 
2)
 
Təbii ehtiyatlar potensialım saxlamaq üçün xərclər xüsusi 
qorunan  təbiət  ərazilərinin  yaradılmasına,  bərpa  olunan 
təbii ehtiyatların təkrar istehsalına və s. sərf edilir; 
3)
 
İctimai  inkişaf  xərcləri-insanların  rekreasiya,  estetik  və 
digər tələbatlarının təmin edilməsi. 
İqtisadi  nöqteyi-nəzərdən  insanın  ətraf  mühitə  təsir 
fəaliyyəti aşağıdakı xərcləri tələb edir: 
-
 
təsirin qarşısının alınması xərclərini; 
-
 
iqtisadi ziyanlara sərf edilən xərcləri; 
-
 
bilavasitə  ziyanın  ləğvinə,  neytrallaşdırılmasma  və 
kompensasiyasına yönəldilmiş xərcləri. 
Göstərilən  xərclər  ən  effektiv  ekoloji  xərclər  hesab 
olunur. Çünki onlar ziyanın qarşısımn alınmasına sərf edilir. Onlar 
əsasən  mühafizə  (preventiv)  tədbirlərin  yerinə  yetirilməsinə 
yönəldilir.  Onlara  yeni  aztullantılı,  mütərəqqi  texnologiyaların 
yaradılması,  ekoloji  təhsil,  kadrlar  hazırlığı,  ƏMTQ,  ekoloji 
ekspertiza  (EE),  ekoloji  infrastruktur  obyektlərinin  yaradılması, 
ekoloji sığorta və s. daxildir. 
Kompensasiya  xərclərinin  səviyyəsi  isə  aşağıdakılar  ilə 
təyin edilə bilər: 
-
 
ətraf  mühiti  tam  bərpa  etmək  üçün  maksimal  zəruri 
xərclərin həcmi; 
-
 
minimal  effektiv  xərclər  üzrə,  aşağı  səviyyəsi,  maliyyə 
xərcləri; 
-
 
prioritet sayılan sahələr üzrə həyata keçirilən xərclər; 
-
 
maliyyə cəhətdən məqbul xərclər. 
104 

---