XXII yarpaq
Elçibəy və Azərbaycan tarixşünaslığı
Azərbaycan dünyanın qədimdən-qədim insan məskənlərindən və
ilkin mədəniyyət mərkəzlərindən biri, varlı təbiətli, əzəli və əbədi bir
Türk yurdudur. (Ə.Elçibəy)
Bu gün Azərbaycanda Ə.Elçibəy şəxsiyyəti müxtəlif yanaşmalar
çərçivəsində tədqiq olunsa da, onun ictimai-siyasi fəaliyyəti, xüsusilə
prezidentlik dönəmindəki və ondan sonrakı elmi fəaliyyəti yetərincə
araşdırılsa da, fikrimizcə onun hələ Sovet dönəmindən etibarən
Azərbaycan tarixşünaslığına gətirdiyi yeniliklər təəssüflər olsun ki,
lazımi şəkildə tədqiq olunmayıb. Elçibəy Sovet tarixşünaslığı
çərçivəsində təhsil almasına, bu sahə üzrə pedaqoji fəaliyyət
göstərməsinə baxmayaraq onun düşüncə sistemi bütün bu təhrifləri
vaxtında dərk edərək sonralar Azərbaycan tarixşünaslığında yeni bir
mərhələnin əsasını qoymuşdur. Təsadüfi deyil ki, istər ayrı-ayrı
çıxışlarında, istərsə də, elmi monoqrafiyalarında Azərbaycan türkünün
qədimliyindən, onun əzəli yurdunun tarixindən bu və ya digər şəkildə
ciddi mənbələrə əsaslanan məlumatlar verirdi.
Elçibəy illər öncə qarşısına qoyduğu bir sualın cavabını uzun tədqiqatlar
sonucunda əldə etmişdi: “Türkün gerçək tarixi haradan başlayır?
Araşdırmalarımın sonunda gördüm ki, nəinki türkün, bütövlükdə
dünyanın tarixi Turandan başlayır. Şumer miladdan 3 min il əvvəl
mövcud olub, üstünə indiki eranı da gələndə edir 5 min il, yəni Şumerin
5 min il tarixi var. Azərbaycanınsa tarixi Şumerinkindən qabaqdır. 6
min-7 min il qabaq Azərbaycan mədəniyyəti olub - böyük Kür-Araz
mədəniyyəti! Bu mədəniyyət sonralar Şumerə keçib, ona təsir edib,
orada yayılıb”.
Elçibəyə görə Azərbaycan tarixşünaslığında müəyyən bir sistem, çərçivə
yoxdur, tədqiqatçılar tarixi araşdırarkən hansı metodlardan istifadə
edəcəklərini bilmirlər. Çünki indiyədək Azərbaycan tarixşünaslığı
marksist-leninçi metodologiya ilə (xalqları ibtidai icma, quldarlıq,
feodalizm, kapitalizm və sosializm ictimai-iqtisadi formasiyalar əsasında
araşdırılması) tədqiq olunduğundan bütünlükdə gerçəkliyi əks etdirmir.
Buna görə də Azərbaycan tarixçiləri (güneyli-quzeyli) bir yerə yığışıb
Azərbaycan tarix və mədəniyyətinin araşdırılmasının metodologiyasını
hazırlamalıdır. Çünki bir sıra xalqların, xüsusilə türklərin tarixini bu
metodologiya çərçivəsində tədqiq etmək mümkün deyil. Marksist-
leninçi metodologiyaya əsasən, hər hansı bir dövlətin mövcudluğu
yuxarıda sadaladığımız mərhələlərdən hansına təsadüf edərsə,
birmənalı şəkildə həmin dövlət dövrün səciyyəsinə uyğun şəkildə
tədqiq edilir. Yəni hər hansı bir dövlət miladi III-V əsrlərdən öncədirsə
deməli quldar, bu əsrlərdən sonradırsa, feodal mahiyyət daşıyır. Buna
görə də Elçibəy ilk öncə tarixi-məntiqi metoddan istifadə etməyi gərəkli
hesab edirdi. Bu metoda əsasən Əbulfəz Elçibəy ilk insan məskənlərini
formalaşma tarixinə görə aşağıdakı mərhələlərə ayırır:
Amudərya və Sırdərya çaylarının hövzəsi, Aral gölünün ətrafı və
Turan ovalığı
Xəzərin qərb sahilləri, Kür-Araz ovalıqları, Qızılüzən çayı boyu və
Urmiya gölü ətrafı
Dəclə-Fərat hövzəsi, Zaqros dağlarının qərb ətəklərindən
Ərəbistan səhrasının şimal-şərqinədək olan ərazi
Bu bölgüyə əsasən Elçibəy tarixin başlanğıcı kimi ilk olaraq Turanı,
ikinci yerdə Azərbaycanı, üçüncü olaraq isə Şumeri götürür. Bunun
ardınca Misir dördüncü, Çin beşinci, Hind-Qanq ərazisi altıncı sırada
gəlir. Azərbaycanda formalaşan Kür-Araz mədəniyyətini miladdan öncə
VI-II minillikləri əhatə etdiyini qeyd edən Elçibəy bu mədəniyyətin
formalaşdığı ərazi kimi mərkəzi Azərbaycan olmaqla şərqdə Orta
Asiyanın güney-batısından tutmuş qərbdə Doğu Anadolu, şimalda
Güney Qafqazdan tutmuş cənub-qərbdə Dəclə çayı, güneydə Bəsrə
körfəzinədək olan əraziləri götürür. Şumerlərin (Kəngərlərin) ilkin
dövlət qurumunun Azərbaycanda - Kür-Araz ovalığı və Urmu gölünün
ətrafında yarandığını, sonralar onların Urmunun yaxınlığındakı Patağ
(Zaqros)
dağlarının
keçidlərindən
aşaraq
İkiçayarasına
(Mesopotamiyaya) yerləşməsini, orada yeni mərkəzlərini yaratmasını
qeyd edən Elçibəy bütün bunların həqiqət olduğunu dünya elminin
bildiyi halda, şumerlərin (kəngərlərin) əcdadının Orta Asiyaya,
Hindistana calamağın sadəcə olaraq antitürkçülüyün, irqçiliyin
formalaşdırdığı amillərlə əlaqələndirir. Kür-Araz mədəniyyətinin m.ö X-
VI
minilliklərdə
formalaşmış
Turan
mədəniyyətinin
varisi,
İkiçayarasında formalaşmış Şumer mədəniyyətinin isə sələfi qismində
çıxış etdiyini bildirən Elçibəy Şumer və Azərbaycan tarixinin iç-içə
olduğunu nəzərə alaraq gələcək tarixşünaslıqda Kür-Araz və Şumer
mədəniyyətinin birləşdirilərək Azər-Kəngər (şumerlər özlərini kəngər
adlandırırdılar) mədəniyyəti adı altında öyrənilməsini məqsəduyğun
hesab edirdi. Əbülfəz Elçibəyi “Tarix Turandan başlayır” və Azər-
Kəngər mədəniyyətinin bilavasitə Azərbaycan tarixi ilə əlaqəli olmasına
vadar edən əsas amillər isə bunlardır:
Bir sıra görkəmli mütəxəssislər tərəfindən Şumerdən öncə Ön
Asiyada mövcud olan mədəniyyətə dair uğurlu tədqiqatların aparılması
Azərbaycanın
quzeyində
yerləşən
Azıx,
Kültəpə,
Qaraköpəktəpə, Baba-Dərviştəpə, Qobustan, Gəmiqaya abidələri ilə
guneydə yerləşən Yanıqtəpə, Sarabtəpə, Firuztəpə, Gəncədərə və
Dolmatəpə arasında olan bənzərliklər və eyniliklər
Şumerlərə
aid
olan
arxeoloji
qazıntıların,
sənətkarlıq
nümunələrinin bilavasitə İkiçayarasından şimalda və şərqdə yaşayan
xalqlarla əlaqəli olması
Tur Xeyerdalın geniş tədqiqat sonucunda Xəzərdəki qamış
qayıqların tarixini ən az miladdan öncə VI minliliyə aid etməsi
Dünyada tapılan yeddi ən əski insan sümüyündən birinin
(Azıxantrop insanın çənə sümüyü) Azərbaycanda tapılması
Dünyada ən az öyrənilmiş tarixin azərbaycan tarixi olduğunu qeyd
edən Elçibəy Azərbaycan tarixşünaslığının həll etməli olduğu əsas
problemlərin aşağıdakılar olduğunu qeyd edir:
Dostları ilə paylaş: |