Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
görəndə də inanmırdı. O, hesab edirdi ki, hisslərimiz bizə dünyanın yanlış mənzərəsini verir, o mənzərə bizim ağlımızın süzgəcindən keçmir, əqli məlumatlara uyğun gəlmir. Hər cür duyğu, qavrayış yanılmalarını ortaya çıxarmağı bir filosof kimi öz vəzifəsi hesab edirdi. İnsan ağlına belə möhkəm inam rasionalizm adlanır. Rasionalist elə bir adamdır ki, dünya haqda biliyimizin başlıca mənbəyinin insan ağlı olduğuna inanır. Hər şey hərəkətdədir Heraklit (e.ə. 540-480) Parmenidin çağdaşı idi. O, Kiçik Asiyadakı Efesdə dünyaya gəlmişdi. Hesab edirdi ki, daimi dəyişiklik, yaxud hərəkət, axın əslində təbiətin ən əsas xüsusiyyətidir. Bu yerdə biz deyə bilərik ki, Parmeniddən fərqli olaraq, Heraklit duyduqlarına daha çox inanırdı. Heraklit deyirdi: “Hər şey hərəkətdədir”. Hər şey daimi axındadır, heç nə yerində durmur. Buna görə də “biz axar suya iki dəfə girə bilmərik”. Mən çaya ayağımı ikinci dəfə salanda nə mən, nə də çay həminki deyil. Heraklit dünyanı əksini göstərmək yoluyla tanıdırdı. Əgər heç vaxt xəstələnməsək, sağlam olmağın ləzzətini biləmmərik. Ac qalmasaq, toxluğun zövqü olmaz. Heç vaxt heç bir müharibə olmasaydı, sülhü qiymətləndirə bilməzdik. Və əgər qış olmasaydı, heç vaxt baharı görəzdik. Heraklit inanırdı ki, həm pisin, həm də yaxşının dünyadakı nizamda mühüm yeri var. Əksliklərin bu daimi yerdəyişməsi olmasaydı, dünyanın mövcudluğuna son qoyulardı. O, deyirdi: “Tanrı gündüz və gecə, qış və yay, müharibə və sülh, aclıq və toxluqdur”. O, “tanrı” sözünü işlətsə də, bunu sözün mifologiyadakı mənasında demirdi. Heraklitə görə, Tanrı - elə bir şeydir ki, bütün dünya onun ağuşundadır. Əslində, Tanrı təbiətin daimi çevrilmələri, dəyişiklikləri və təzadlarında daha aydın şəkildə görünür. “Tanrı” termininin yerinə Heraktlit daha çox yunan sözü olan və səbəb mənasını verən “Loqos”dan istifadə edirdi. Heraklitə görə, biz insanlar heç də həmişə bənzər düşünməsək, yaxud zəka dərəcələrimiz downloaded from KitabYurdu.org
33
üst-üstə düşməsə də, təbiətdə bütün baş verənləri idarə edən bir növ “universal zəka” olmalıdır. Bu “universal zəka”, yaxud “universal qanun” bizim hamımız üçün ümumi olan bir şeydir, hamımızı o idarə edir. Amma hər halda bir çox insanlar öz fərdi zəkalarıyla yaşayırlar. Ümumilikdə, o, insanların rolunu kiçik sayırdı. “Bir çoxlarının mövqeyi uşaq oyuncağı kimidir”, - deyirdi. Beləliklə, Heraklit təbiətdəki daimi hərəkətin və əksliklərin mərkəzində vahid varlıq görürdü. Hər şeyin əsası olan bu mənbəni o, Tanrı və ya Loqos adlandırırdı. Dörd ünsür Bir tərəfdən baxanda, Parmenid və Heraklit bir-birlərinə tam müxalif olublar. Parmenidin ağlı ona deyirdi ki, heç nə dəyişə bilməz. Heraklitin duyğu üzvləri ona eyni dərəcədə deyirdilər ki, təbiət daimi dəyişiklik vəziyyətindədir. Hansı haqlı idi? Biz ağlımıza, ya duyğularımıza güvənməliyik? Parmenid və Heraklit bir məsələ haqda fərqli cür düşünürdülər: Parmenid deyirdi: heç nə dəyişə bilməz və buradan çıxır ki, bizim hiss üzvlərimizə etibar etmək olmaz. Heraklit isə deyirdi: hər şey dəyişir (“hər şey axır”) və bizim hiss üzvlərimiz etibarlıdır. Bir-birilə qətiyyən razı olmayan iki filosof! Görəsən, kim haqlıdır? Filosofların özlərini saldığı bu çıxmazdan çıxış yolu göstərmək Siciliyadan olan Empedoklun (e.490-e.ə.430) üzərinə düşdü. Onun fikrincə, Heraklit və Parmenid hər ikisi öz mühakimələrinin birində haqlıdırlar, o birində yanılırlar. Empedokl bildirdi ki, onların fikir ayrılığının əsas səbəbi odur ki, hər iki filosof yalnız bir elementin varlığını fərz edib. Əgər belə olsaydı, ağlımızın bizə dediyi ilə “gözümüzlə gördüyümüz” arasında körpüsüz uçurum olardı. Aydındır ki, su balığa və ya kəpənəyə çevrilə bilməz. Əslində su dəyişilə bilməz. Saf su elə su olaraq da qalır. Ona görə də Parmenid “heç nə dəyişmir” mühakiməsində haqlı idi. downloaded from KitabYurdu.org
34
Lakin eyni zamanda Empedokl Heraklitlə razı idi ki, biz hisslərimizin şahidliyinə inanmalıyıq. Biz gördüyümüzə inanmalıyıq, gördüyümüzsə odur ki, təbiət dəyişəndir. Empedokl bunları yekunlaşdıraraq deyirdi ki, rədd edilməli olan, vahid ilkin substansiya ideyasıdır. Ayrılıqda nə su, nə də hava qızılgül koluna və ya kəpənəyə çevrilə bilməz. Təbiətin əsası bir ünsür ola bilməz.
Empedokl təbiətin bütünlüklə dörd ünsürdən ibarət olduğuna inanırdı və o ünsürləri “köklər” adlandırırdı. Bütün təbii proseslər bu dörd ünsürün birləşməsi və ayrılması nəticəsində əmələ gəlir. Bütün şeylər torpağın, havanın, odun və suyun müxtəlif nisbətlərdə birləşməsidir. Hər hansı bir çiçək solub quruyanda, yaxud heyvan öləndə dörd ünsür yenidən ayrılır. Biz adi gözlə də bu dəyişikliyi görə bilərik. Lakin torpaq, hava, od və su hissəsi olduqları, birləşib əmələ gətirdikləri tərkiblər tərəfindən korlanmadan əbədi qalırlar. Ona görə də “hər şey dəyişir” demək düzgün deyil. Əslində, heç nə dəyişmir, sadəcə dörd ünsür birləşir və yalnız yenidən birləşmək üçün ayrılır. Bunu rəsm çəkməklə müqayisə etmək olar. Əgər rəssamın yalnız bir - qırmızı rəngi olsa, o, məsələn, yaşıl ağacları çəkə bilməz. Amma onun sarı, qırmızı, mavi və qara rəngləri olsa, onları müxtəlif nisbətlərdə qarışdırmaqla yüzlərlə cürbəcür rəng yarada bilər. Eyni şeyi mətbəxdə də görə bilərik. Yalnız unum varsa, sehrbaz olmalıyam ki, şirinçörək bişirə bilim. Amma yumurta, un, süd və şəkər tozu varımdırsa, onda cürbəcür peçenyelər, çörəklər, tortlar bişirə bilərəm. Empedoklun məhz torpaq, hava, od və suyu təbiətin “kökləri” qismində seçməsi təsadüfi deyil. Ona qədər başqa filosoflar göstərməyə çalışıblar ki, ilkin substansiya ya sudur, ya havadır, ya da oddur. Fales və Anaksimen fiziki dünyanın əsası kimi suyu və havanı vurğulayırdılar. Yunanlar odun da əhəmiyyətli olduğuna inanırdılar. Onlar məsələn, Günəşin bütün canlı aləm üçün vacib olduğunu müşahidə etmişdilər, onlar bilirdilər ki, heyvanların da, insanların da downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|