Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
165
bir tərəfinə ağlımız və hislərimizlə çata bilərik. Aristotel həqiqətin bu tərəfinə bitki və heyvanlar aləmini təsvir edərkən toxunur. Həqiqətin başqa bir tərəfi də var ki, buna yalnız Tanrının bizə İncil vasitəsilə verdiyi inamla çata bilərik. Amma həqiqətin bu iki tərəfi əhəmiyyətli nöqtələrdə bir-birini tamamlayır. Bir çox məsələlərdə İncil və ağıl bizə tamamilə eyni şey deyir.
Tanrının mövcud olması kimi? Bəli. Aristotelin fəlsəfəsi də Tanrının - yaxud bütün təbiət proseslərinə təkan verən bir formal səbəbin - mövcud olduğunu deyir. Lakin o, Tanrının əlavə heç bir təsvirini vermir. Bu məsələdə biz İncilə və İsanın təlimlərinə üz tutmalıyıq. Tanrının varlığı bu qədər dəqiq, tam mütləq həqiqətdir? Bunu müzakirə etmək olar. Lakin hətta indi də bir çox insanlar razılaşırlar ki, insan əqli Tanrının varlığını yalanlamağa qadir deyil. Akvinalı bir qədər də uzağa gedərək, Tanrının varlığını Aristotelin fəlsəfəsi əsasında sübut etmək üçün qollarını çırmaladı. İşə bir bax. O, bildirirdi ki, biz ağlımızla ətrafımızdakı hər şeyin bir “formal səbəbi, “ilk təkanl olduğunu deyə bilərik. Tanrı özünü bəşəriyyətə həm İncil, həm də əql vasitəsilə bəlli edir. Ona görə də həm “inam ilahiyyatı”, həm də “təbii ilahiyyat” var. Eyni şey əxlaqa da aiddir. İncil bizə necə yaşamalı olduğumuz haqda Tanrının istəklərini öyrədir. Lakin Tanrı bizə həm də doğru və yanlışı “təbii” əsasda ayırd etməyimiz üçün vicdan verib. Mənəvi həyatın da “iki yol”u var. İncilin “başqasının sizə necə davranmasını istəyirsinizsə, özünüz də onlara o cür davranın” sözlərini oxumasaq belə, insanlara ziyan verməyin düzgün olmadığını bilirik. Amma burada ən yaxşı bələdçi İncilin əmrləridir. Aydın oldu. İldırım çaxdığını həm şimşəyin işığını görməklə, həm də göy gurultusunu eşitməklə anladığımız kimi. Doğrudur! Kor olsaq, göy gurultusunu eşidər, kar olsaq, şimşəyin işığını görə bilərik. Əlbəttə, yaxşı olardı ki, həm görək, həm də eşidək. downloaded from KitabYurdu.org
166
Lakin gördüyümüzlə eşitdiyimiz arasında ziddiyyət yoxdur. Əksinə, bu iki təəssürat bir-birini tamamlayır, gücləndirir. Aydındır. Qoy bir misal da gətirim. Tutalım, sən roman oxuyursan. Məsələn, Knut Hamsunun “Viktoriya” romanını... Əslində onu oxumuşam. Səndə elə bir hiss varmı ki, kitabı oxumaqla sən onun müəllifi haqda nəsə bildin. Bilirəm ki, onu yazan bir insan var. Elə bu? Sevgi məsələsində çox romantik olduğunu deyə bilərəm. Sən kitabı oxuyandan müəllifinin təbiəti haqda da nə isə bilməyə başlayırsan. Amma əsəri oxuyanda sən müəllif haqqında hər hansı şəxsi məlumatı bilə bilmirsən. ‘‘Viktoriya”nı oxumaqla müəllifin onu neçə yaşı olanda yazdığını, harada yaşadığını, necə uşağı olduğunu deyə bilərsən? Əlbəttə ki yox. Lakin sən bu məlumatları Knut Hamsunun tərcümeyi- halına həsr olunmuş mənbələrdə tapa bilərsən. Yalnız tərcümeyi-halını oxuyanda müəllifi şəxsən daha yaxşı tanımış olursan. Doğrudur. Tanrının yaratdıqları və İncil arasında da belə bir əlaqə var. Biz bu dünyada sadəcə gəzməklə Tanrının olduğunu bilə bilərik. Görə bilərik ki, O, çiçəkləri və heyvanları sevir, əks təqdirdə onları yaratmazdı. Lakin Tanrının şəxsinə dair məlumatlara yalnız İncildə, yaxud Tanrının tərcümeyi-halında rast gələ bilərik. Yaxşı nümunələr gətirirsən. Hmm... İlk dəfə idi ki, Alberto cavab vermir, sadəcə fikrə gedirdi. Bütün bunların Hildeyə aidiyyəti var? - Sofi soruşmaqdan özünü saxlaya bilmədi. Biz Hildenin ümumiyyətlə olub-olmadığına əmin deyilik. Amma ona aid dəlillərin orda-burda qaşımıza qoyulduğuna əminik. downloaded from KitabYurdu.org
167
Açıqcalar, ipək şarf, yaşıl pulqabı, corab... Alberto başını tərpədərək dedi: Və elə görünür ki, hələ bundan sonra da nə qədər iz görəcəyimizə Hildenin atası qərar verir. İndilik yalnız onu bilirik ki, bizə çoxlu açıqca göndərən bir adam var. Kaş özü haqda da nə isə yazaydı. Nə isə, bu mövzuya sonra qayıdarıq. Saat on ikidir. Orta əsrlər sona çatmamış evə çatmalıyam! Akvinalının Aristotelin fəlsəfəsinin kilsə ilahiyyatına zidd olmayan yerlərini necə mənimsədiyi haqda bir az da danışım, sonra. Bura Aristotelin məntiqi, bilik nəzəriyyəsi və təbiət fəlsəfəsi haqda baxışları daxildir. Aristotelin bitkilərdən heyvanlara, heyvanlardan insanlara inkişaf edən həyat şkalası yadındadır? Sofi başını tərpətdi. Aristotelin özü də bu şkalanın ən yuxarı pilləsinin Tanrı olduğunu deyirdi. Bu sxemi xristian ilahiyyatı ilə uyğunlaşdırmaq çətin deyildi. Akvinalıya görə, mövcudatın bitkidən heyvana, heyvandan insana, insandan mələklərə, mələklərdən Tanrıya qədər mərtəbələri var. İnsanların heyvanlar kimi bədənləri və hiss üzvləri var, amma insanlar hiss üzvlərindən çıxış edərək mühakimə yürüdə də bilirlər, zəkaları var. Mələklərin hiss üzvləri, bədənləri yoxdur, spontan zəkaları var. Onların insanlar kimi "baş sındırmağa” ehtiyacları yoxdur: nəticələrə gəlmək üçün düşünüb-daşınmalı deyillər. Onlar insanların bilmək üçün birbəbir öyrəndikləri şeyləri əvvəlcədən bilirlər. Bədənləri olmadığından ölmürlər. Tanrı kimi mütləq, əbədiyaşar deyillər, çünki onları Tanrı yaradıb. Lakin onların sonda tərk etməli olduqları bədənləri olmadığından, heç vaxt ölmürlər. Nə gözəl! Mələklərdən yuxarıda Tanrı dayanır və hər şeyi idarə edir, Sofi. O, bir baxışıyla hər şeyə görür və bilir. Yəni o indi bizi görə bilir. Bəli, bəlkə də. Amma “indi” deyil. Çünki Tanrının zamanı bizimki ilə bir deyil. Bizim “indi”miz Tanrının “indi”si deyil. Bizim bir neçə həftəmiz Tanrı üçün eyni mənanı verməyə bilər. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|