Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
162
etmişdi. Xeyir və şərin mübarizəsi fəlsəfə tarixində çox deyilmişdi, yeniliksə bu idi ki, Avqustin üçün bu mübarizə tarixən yaranıb inkişaf etmişdi. Avqustinin baxışlarının bu hissəsində Platon gözə dəymir. O, daha çox Əhdi-Ətiqdə gördüyümüz, Tanrının öz Krallığını bərqərar etməkdən ötrü tarixə ehtiyacı olmasına dair xətti tarixi baxışdan təsirlənmişdi. Tarix insanın aydınlanması və şərin məhv edilməsindən ötrü lazımdır. Yaxud Müqəddəs Avqustinin dediyi kimi, “İlahi bəsirət uşaqlıqdan qocalığa doğru yol gedən insan kimi, bəşər tarixini də Adəmdən başlayıb tarixin sonuna doğru istiqamətləndirir”. Sofi saata baxdı. “Saat səkkizdi, bir azdan getməliyəm”, - dedi. Amma getməzdən əvvəl sənə başqa bir böyük Orta əsrlər filosofu haqda danışmalıyam. Bir az bayırda oturaq? Alberto ayağa qalxdı. Qollarını sinəsində çarpazlayıb kilsənin ortasındakı dəhlizlə getməyə başladı. Tanrını, yaxud başqa ruhani məsələləri düşünürmüş kimi görünürdü. Sofi onun dalınca getməyə başladı. Onsuz da başqa yolu olmadığını hiss edirdi. Günəş hələ səhər buludlarını aralayıb özünü göstərməmişdi. Alberto kilsənin qarşısındakı skamyada oturdu. Bir anlıq Sofinin fikrindən keçdi ki, görəsən indi kimsə onu burada görsə, nə düşünəcək. Səhər saat 8-də kilsə skamyasında, bir keşişin yanında oturmaq qəribə mənzərə yaradırdı. Alberto sözə başladı: Saat səkkizdi. Müqəddəs Avqustindən dörd əsrə yaxın vaxt keçir və indi uzun bir məktəb günü başlayır. Saat 10-a qədər monastır məktəbləri təhsil üzərində inhisara malik olacaq. Saat 10-la 11 arasında ilk böyük kilsə məktəblərinin əsası qoyulacaq, saat 12-də ilk universitetlər qurulmağa başlayacaq. Böyük qotik kilsələr də həmin vaxt tikiləcək. Bu oturduğumuz kilsə də 1200-cü illərdə tikilib. Bu balaca şəhərdə böyük kilsə tikməyə imkanları çatmayıb. Böyük kilsə tikməyə ehtiyac da olmayıb, məncə. Mənim də böyük boş kilsələrdən zəhləm gedir. O böyük kilsələr içlərinə çoxlu adam sığsın, geniş toplantılar keçirilsin deyə tikilmirdi ki, Sofi. Onlar Tanrının şərəfinə tikilir, elə sadəcə varlıqları ibadət sayılırdı. Həmin downloaded from KitabYurdu.org
163
dövrdə biz filosofların diqqətini çəkən başqa bir məsələ də var idi. Aha, danış, danış! Alberto davam etdi: Bu dövrdə İspaniyadakı ərəblərin təsiri hiss olunmağa başladı. Ərəblər bütün Orta əsrlər boyu Aristotel ənənəsini yaşatmışdılar və ərəb alimləri XII əsrin sonlarından etibarən əsilzadələrin dəvətilə Şimali İtaliyaya gəlməyə başladılar. Beləliklə, Aristotelin bir çox əsərləri yunan və ərəb dilindən latına çevrildi. Bu, təbiət elmlərinə yeni maraq yaratdı. Bundan əlavə, xristian vəhyinin yunan fəlsəfəsilə əlaqəsinə dair yeni baxışların meydana gəlməsinə yol açdı. Aristoteli daha elmi məsələlərdə gözardı edə bilmirdilər. Amma adam hansı məsələlərdə filosof Aristotelin, hansı məsələlərdə İncilin ardınca getsin? Başa düşürsənmi, Sofi? Sofi başıyla təsdiqlədi və keşiş sözünə davam etdi: Bu dövrün ən böyük və mühüm filosofu 1225-ci ildə doğulub, 1274- cü ildə vəfat etmiş Müqəddəs Foma Akvinalıdı. O, Roma və Neapol arasında yerləşən kiçik Akvina şəhərində yaşayır, Paris Universitetində müəllim işləyirdi. Ona filosof deyirəm, amma o, daha çox ilahiyyatçı idi. Lakin o zaman fəlsəfə ilə ilahiyyat arasında böyük fərq yox idi. Qısaca desək, o, Aristoteli erkən orta əsrlərdə Müqəddəs Avqustin Platonu xristianlaşdırdığı kimi xristianlaşdırırdı. Xristianlıqdan yüzlərlə il əvvəl yaşamış filosofları xristianlaşdırmaq çox qəribədir, hə? Bəlkə də belə deyə bilərsən. Lakin bu iki yunan filosofunun “xristianlaşdırılması” deyəndə biz vur-tut onların xristian ehkamları üçün təhlükə təşkil etməyəcək şəkildə şərh və izah olunmasını nəzərdə tuturuq. Akvinalı da Aristotelin fəlsəfəsini xristianlıqla uzlaşdırmağa çalışanlardan idi. Onun inamla bilik arasında böyük sintez yaratdığını deyə bilərik. O, bunun üçün Aristotelin fəlsəfəsinin dərinliyinə enirdi. Yəqin çox az yatdığıma görə, başım dumanlıdır, gərək daha aydın izah edəsən. downloaded from KitabYurdu.org
164
Akvinalı inanırdı ki, fəlsəfə və əqlin bizə öyrətdiklərilə xristian vəhyinin və ya inamın bizə dedikləri arasında ziddiyyət olmamalıdır. Çünki xristianlıq və fəlsəfə eyni şeyi deyirlər. Ona görə də ağlımızla fikir yürüdərək, İncildə oxuduğumuz həqiqətlərə özümüz də çata bliərik. Necə ola bilər? Ağlımız bizə Tanrı dünyanı altı günə yaratdığını necə deyə bilər? Yaxud İsanın Tanrının oğlu olduğunu ağlımızla özümüz necə anlaya bilərik? Elədir, bu cür iman gerçəklərinə yalnız inamla və xristian vəhylərini oxumaq vasitəsilə çatmaq olar. Amma Akvinalı bir sıra “təbii ilahi həqiqətlərin mövcudluğuna inanırdı. Bu həqiqətlərə həm xristian imanı və həm də bizim anadangəlmə, təbii ağlımızla vara bilərik. Məsələn, Tanrının varlığı həqiqəti. Akvinalı inanırdı ki, Tanrıya iki yolla çatmaq olar. Bir yol inanc və xristianlığın verdiyi ilham, ikinci yol isə ağıl və duyğularımızdır. Bu iki yoldan ən etibarlısı inanc yoludur, çünki təkcə əqlə güvənən insan aza bilər. Yenə də Akvinalının fikrincə, Aristotel kimi bir filosofla xristian doktrinası arasında hər hansı ziddiyyət olmamalıır. Deməli, Aristoteli, ya İncili seçmək bizə qalıb? Heç də yox! Xristianlığı bilməyən Aristotel yolunu sonadək gedə bilməz, yalnız bir hissəsini qət edə bilər. Lakin yolun yarısını getmək və yanlış yoldan getmək eyni şey deyildir. Misal üçün, Afinanın Avropada yerləşən şəhər olduğunu demək yanlış deyil. Amma bu, dəqiq həqiqət deyil. Əgər bir kitab sənə yalnız Afinanın Avropada olduğunu söyləyirsə, bir başqa kitaba da, məsələn, coğrafiya kitabına baxmaq ağıllı hərəkət olardı. Orada sən tam həqiqəti tapacaqsan: Afina Yunanıstanın paytaxtıdır, cənub-şərqi Avropada kiçik bir ölkədir. Bəxtin gətirsə, kitabda Akropol haqda, hələ Sokrat, Platon və Aristotel haqda da məlumat tapa bilərsən. Amma Afina haqda olan ilk məlumat da doğru idi. Bəli! Akvinalı sübut etmək itəyirdi ki, yalnız bir həqiqət var. Beləliklə, Aristotelin bizə göstərdiyi, bizim də ağlımız vasitəsilə anladığımız şeylər xristian təlimilə ziddiyyət təşkil etmir. Biz həqiqətin downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|