Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
347
bunu Mürsəl paĢaya baĢa salmaq mümkün olmadı. PaĢa, necə olursa olsun, bunun Batuma, oradan da Türkiyəyə göndərilməsini istəyirdi. Vəziyyəti ona izah etməyə çalıĢdım. Əgər biz bu sursatı Batuma göndərsək, ingilislər müsadirə edərək ermənilərə verəcəkdilər. Mürsəl paĢa, sursatın Gürcülərə qalmasını istəmirdi. Mütləq Türkiyəyə çatdırılmasını istəyirdi, bu isə mümkün deyildi. Mürsəl paĢa gürcü Hərbiyə Naziri ilə əlaqə yaradaraq sursat dolu qatarların Batuma gətirilməsinə zəmanət aldı. Səhər yuxudan duranda qatarlar yola çıxmamıĢdı. Mürsəl paĢa o gün Batuma hərəkət etdi və gedərkən də mənə bir əmr verərək, qatarların yola salınması üçün mümkün olan hər Ģeyi etməyimi tələb etdi. Ertəsi gün gürcü əsgərləri qatarları mühasirəyə aldı və sursatı oğurlamağa, almağa cəhd etdilər. Mən də bunun mümkün olmadığını dedim. Çətin vəziyyətə düĢmüĢdük. Çünki silah və sursatını qoruya bilməyən əsgər vəziyyətinə düĢəcəkdik. Əvvəlcə stansiya rəisi məni inandırmağa çalıĢdı. Bu alınmadıqda, Hərbiyə Nazirin MüĢaviri olan yaĢlı bir kiĢi yanıma gəldi. O da məni dilə tuta bilmədi. Lakin "Sursatı Batuma aparsanız, onu ermənilərə verəcəklər və yenə sizə qarĢı çevirəcəklər" dedi. Bu söz məni tutdu. Sonra belə bir ortaq fikrə gəldik: - Siz bu qatarları gün batanda Batum istiqamətində yola salın. Gecə düĢəndə qaranlıq bir stansiyaya çəkib silahları alarsınız. Mən Batumda bu vəziyyəti hökumətə bildirərəm. Onlar sizi protest edərlər. Qatarı mühafizə edən əsgərlərin də sizə müqavimət göstərməmələri üçün əmr verərəm. MüĢavir çox razı qaldı. QərarlaĢdırdığımız kimi hərəkət etdilər. Beləliklə də, sursatımız ingilislər vasitəsilə ermənilərin əlinə keçmədi. Ertəsi gün Kutaisi stansiyasına çatmıĢdım. Oradakı qatarları da Batuma göndərdikdən sonra biz də yola çıxdıq 59 .
yaddan çıxararaq, Batumda özbaĢınalıq edirdilər. Ancaq mehmetçik səsini çıxara bilmirdi, çünki qalib gəldiyi halda məğlub sayılırdı. Batumda gəmi olmadığı üçün 15-ci piyada diviziyasının 38-ci və 56-cı alayları 25 gün idi ki məyus halda gözləyirdi. Ən nəhayət komandirlər bir az da gözləməyin mehmetçiyə böyük zərər vuracağı nəticəsinə gəldilər və 28 dekabrda Batumdan çıxaraq, vətənə nəqliyyatsız getməyi qərarlaĢdırdılar. Ġngilislər Batumu keçərkən türk əsgərinin üst-baĢını axtarmağa baĢladılar. Çox olduğu hesab edilən bəzi heyvan və əĢyaları götürürdülər. Buna görə 38-ci və 56-cı alayların komandir və əsgər heyəti Ġngilislərə hücum etmək üçün müharibə vəziyyətinə keçdilər. Vəziyyətin bu Ģəkil aldığını görən Ġngilislər, Batumdakı komandirləri ilə telefon əlaqəsi yaradaraq danıĢdıqdan sonra, hər hansı silahlı münaqiĢəyə yol açmadılar və ara sakitləĢdi. Beləliklə, 15-ci piyada diviziyası, Batumdan çıxaraq Türkiyə torpaqlarında Trabzon istiqamətində hərəkət etməyə baĢladı. 1919-cu il yanvar ayının sonuna
348
doğru xidmət edəcəkləri bölgə olan Samsun, ÇərĢəmbə, Bafra və Hövzə dairəsində toplana bildi 60 . 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının ilk bölməsi isə 18 yanvar 1919-cu il tarixində Batumdan quru yolu ilə vətənə istiqamət götürdü. Bununla da 19 yanvar 1919-cu il tarixində Batum, türk əsgərləri tərəfindən tamamilə boĢaldılmıĢ oldu. Hərbi birliklərin Qara dəniz sahili boyunca və yanvar ayının Ģaxtasında yeriyərək keçməsi, heyət arasında böyük sıxıntılara səbəb olmuĢdu. Batum-Trabzon arasında ərzaq çatıĢmazlığı vardı. Batumda qalan təxminən 800 yaralı və xəstə ilə bəzi əĢya isə ancaq 1919-cu ilin fevral ayında Türkiyəyə göndərilə bildi. 61
ġER Sənin baş ucunda daş Bizim gözümüzdə yaş Sən borcunu ödədin Sıra bizdə, arkadaş... 1.
Ġttihad və Tərəqqi Partiyası BaĢ Katibi Əli Fəthi Okyar, Almaniyanın müharibəni uduzmaq üzrə olduğunu, xatirələrində belə nəql edir: "1 oktyabr 1918 çərĢənbə axĢamı günü, çox erkən saatlarda, Tələt paĢanın "təcili dəvətini alaraq evinə getdim. Əlindəki teleqramı mənə verdi. Vyana səfirimiz, Almaniyanın silahı yerə qoymaq üzrə olduğunu bildirirdi. Almaniya bu qərarı çox əvvəl almıĢdı. Ancaq bunu məharətlə gizlətmiĢdilər. Burada əsl məsələ, Osmanlı dövlətindən, uzun zamandan bəri planlaĢdırdıqları payları almaq idi. Okyar, Öz dövrdə bir adam, s. 236. 2.
. 3.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 622; 1.10.1344 tarixli teleqram üçün bax: Aydəmir, Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər paĢa, s. 440. 4.
Okyar, Öz dövrdə bir adam, s. 238-239. 5.
Türk Ġstiqlal hərbi, s. 28. 6.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 622-623. 7.
göndərilməsini istəmiĢdi. Sədrəzəm Əhməd Ġzzət paĢa, Sultana, "Bu adam dəlidir, belə bir iĢi bacara bilməz deyərək etiraz etdi. Sultan israr etdi və məsələ Nazirlər Kabinetinə nəql edildi. Fərid paĢanın görüĢmələrdə iĢtirakı qadağan edildi. Vəhdəddin, görüĢmə heyətinə bu təlimatın verilməsini Sədrəzəmdən rica etmiĢdi: "a) Xilafət, səltənət və xanədan haqlarının tam mənasıyla qorunmasını; b) Bəzi əyalətlərə veriləcək muxtariyyətin ancaq idari olub, siyasi bir xüsusiyyət daĢımamasını, siyasi muxtariyyətin Ġslam aləminə xəyanət sayılacağını bildirin demiĢdi. Həqiqətən də Damad Fərid paĢa, sözün tam mənasında dəli kimi bir adam Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|