Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Bakının ingilislər tərəfindən iĢğal edilməsi
339
Ģərtlərdə Qars, Ərdahan və Batumun da boĢaldılması lazım gəlirdi. Eləcə də, ġimali Qafqazda və Azərbaycanda da heç bir türk əsgəri qalmayacaqdı. Osmanlı BaĢ Naziri Əhməd Ġzzət paĢanın, Mudros saziĢi imzalanmadan, Qafqaz və Cənubi Azərbaycandakı türk hərbi birliklərinin çəkilməsi üçün hazırlıqlara baĢlamıĢ olması da bir nəticə verməmiĢdi. Dağıstanda olan 15-ci piyada diviziyasının bölgəni boĢaltması üçün hazırlıqlar davam edirdi. Bunun üçün də Manas körpüsünün uçan dirəklərinin yenidən düzəldilərək, qatarların keçməsi üçün yararlı vəziyyətə gətirilməsi lazım idi. Bu iĢlər davam edərkən, Süleyman Ġzzət bəy paytaxt Temirxan ġura Ģəhərinə gedərək Yusif Ġzzət paĢa və ġimali Qafqaz Respublikası baĢçıları ilə görüĢdü. Süleyman Ġzzət bəy xəstəxanada yaralıları ziyarət etdi. Xəstəxana Ģəraitinin çox pis olduğunu, yaralılara yaxĢı baxılmadığını, qapısında növbətçi belə olmadığını, acı bir Ģəkildə qeyd etdi. Süleyman Ġzzət bəy silah yoldaĢları olan qəhrəman Mehmetçiyə "heç bir yaralı əsgərin burada qalmayacağını və hamısını məmləkətə aparacağını" söylədi 32 .
Ənzəlidəki ingilis komandanı General Tomson, 12 noyabr 1918-ci ildə Bakıya bir heyət göndərərək, Ģəhərin 17 noyabr 1918-ci il tarixində saat 10.00-da iĢğal ediləcəyini, bu səbəbdən Bakının boĢaldılmasını, Türk Qafqaz Ġslam Ordusu Komandanı Nuru paĢadan rəsmən tələb etdi. Ġngilis heyəti Mudros saziĢi imzalandıqdan sonra davam edən Mahaçqala hücumu və bölgənin ələ keçirilməsinin, barıĢıq Ģərtlərinə zidd olduğunu nəzərə çatdıraraq, 17 noyabr 1918- ci il tarixində saat 10.00-dan sonra Bakıda və bölgədə qalan türk əsgərlərini əsir götürəcəyini bildirdi 33 .
Azərbaycan hökuməti ilə müzakirə etmək lazım olduğunu söylədisə də, General Tomson belə bir hökuməti tanımadıqlarını bildirdi. Bundan sonra Bakıdan bir heyət, Ənzəliyə getdi. Ġngilis generalı Tomson türk heyətinə verdiyi cavabda belə demiĢdi: "Bizim bildiyimizə görə Azərbaycan xalqının səsverməsi ilə qurulmuĢ bir respublika ortada yoxdur. Türk komandanlığının intriqaları ilə təĢəkkül tapmıĢ bir hökumət vardır. Madam ki siz bunun əksini iddia edirsiniz, gəlib vəziyyəti yerində araĢdırar və ona uyğun qərar verərik" 34 .
heyətinə söz də vermiĢdi. Nuru paĢa, bu danıĢıqlarda 17 noyabra qədər Dağıstandakı qüvvələrin daĢınmasının qeyri-mümkün olduğunu bildirərək, verilən vaxtın 26 noyabra qədər uzadılmasını istədi. General Tomson köçmə iĢlərinin verilən vaxt ərzində həyata 340
keçirilməsində israr etsə də, sonradan Biləcəri stansiyasından əsgər daĢıyan qatarların keçiĢinə icazə verilə biləcəyini qeyd etdi. Ġngilislərin Qafqazın boĢaldılmasını istədikləri tarixdə Türk ordusunun əhatə dairəsi belə idi: 5-ci Qafqaz piyada diviziyası tabeliyindəki birliklərdən 9-cu Qafqaz alayı Qarabağ bölgəsində, 10-cu Qafqaz alayı Hacıqabulda, 13 və 196-cı Qafqaz alayları isə Bakı ətrafında idi. Azərbaycandakı türk hərbi birlikləri və qərargahları yavaĢ-yavaĢ Xırdalanda toplaĢmağa baĢlamıĢdı. Qafqaz Ġslam Ordusu Komandanı Nuru paĢa, vəzifəsindən istefa verərək, Azərbaycan ordusunda xidmət etməyi qəbul etdi. Qafqaz Ġslam Ordusu ləğv edildiyi üçün Nuru paĢa əmr və komandanı 5-ci
Qafqaz piyada diviziyası komandanı Mürsəl paĢaya həvalə etdi. Beləliklə, Mürsəl paĢa Azərbaycandakı Osmanlı hərbi qüvvələrinin komandanı oldu
35 . Ġngilis komandir General Tomson 17 noyabr 1918-ci il tarixində səhər saatlarında çar Rusiyası bayraqları altında üzən gəmilərlə Bakı limanına gəldi 36 . Bərabərində təxminən 1.200 ingilis əsgəri ilə Dağıstanın Ģimalına çəkilən Biçeraxovun tabeliyindəki çar ordusundan bir alay qədər rus kazakı və bir neçə yüz erməni əsgəri var idi 37 . Eyni gündə, Bakı səmalarında uçan rus təyyarələri xalqa vərəqələr ataraq "Bakının ana vətənə yenidən qovuĢması münasibəti ilə Rusiya vətəndaĢlarını" təbrik edirdi 38 . General Tomson isə 19 noyabr 1918-ci il tarixində yaydığı bir bildiriĢdə "Rusiyadan qoparılmıĢ Qafqazın düĢmən iĢğalından qurtarılması üçün Ufada qurulan rus hökuməti ilə razılığa gələrək Bakıya gəldikləri" barədə məlumat verirdi 39 . Azərbaycan hökuməti, bu bildiriĢlə bağlı bir nota verərək General Tomsona etiraz etdi. Çünki Azərbaycan hökuməti çox ağır vəziyyətdə idi. Bir tərəfdən müharibənin qalibi olan ölkənin silahlı qüvvələri paytaxtı iĢğal etmiĢdi və Azərbaycan Respublikası adlı bir dövləti tanımadığını iddia edirdi, digər tərəfdən də xalqın seçdiyi və dəstəklədiyi bir Milli Məclis və onun Nazirlər Kabineti vəzifə baĢında idi. Üstəlik bu məclisin və hökumətin güvəndiyi silahlı güc isə ortadan çəkilmiĢdi. Ġngilislərin Bakını iĢğal etməsi Ģəhərdəki erməni və rus cəmiyyətləri və partiyalarına qol-qanad vermiĢdi. Onlar Azərbaycanın rəhbərlərinə "elan etdiyiniz dövlətdən və müstəqillikdən dərhal əl çəksəniz, sizin üçün ingilislərdən xahiĢ edərik ki, yeni qurulan hökumətdə türklərə yaxĢı yerlər versinlər" deyərək lağ edirdilər. Bu Ģəraitdə Azərbaycan Milli Məclisi və hökuməti daha təmkinli olmağa çalıĢırdı. Bəzi hökumət adamları və ziyalılar isə "müstəqillikdən əl çəkmək" fikrini müzakirə etməyi təklif edirdilər 40 . BaĢ Nazir Fətəli Xan Xoyskinin ciddi mövqeyi və Milli Məclisdəki siyasi partiyaların birlikdə fəaliyyəti nəticəsində, Bakının iĢğalından sonra yayılan Ģayiələrə son qoyuldu. Mandat fikri qətiyyətlə rədd edildi. Milli Məclis qəbul etdiyi bir qərarda Azərbaycan torpaqlarında yaĢayan "rus və erməni əhalinin Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|