Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Mudros saziĢinin Qafqazdakı əks-sədası
333
yollarını axtardığı halda, digər tərəfdən də Sultan Vahdəddinin əmrinə əsasən Ġttihadçıların tutulub, müharibə günahkarı olaraq Divani-Hərbə verilmələri haqda düĢünürdü. Saray ilə Sədrəzəm arasında müzakirə edilən bu fikirdən xəbər tutan Ġttihad və Tərəqqi Partiyası üzvləri, ölkəni tərk etmək qərarına gəlmiĢdilər. Mudros saziĢinin imzalanmasından iki gün sonra, 1918-ci il noyabr ayının ikisindən üçünə keçən gecə bəzi liderlər gizlicə ölkəni tərk etdi. Ölkədən gedənlər arasında Sədrəzəm Tələt paĢa, Hərbiyə Naziri Ənvər paĢa, Bəhriyyə Naziri Camal paĢa, Hərbi Ləvazim rəisi Topal Ġsmayıl Haqqı paĢa, Polis BaĢ Müdürlüyü ilə Hələb və Beyrut valiliyi vəzifələrində olmuĢ Bədri və Əzmi bəylər, Ġttihad və Tərəqqi Partiyasının Ġdarə Heyəti üzvlərindən Doktor Nazim və Doktor Bahəddin ġakir bəylər var idi. 17 Qara Kamal bu liderlərin ölkədən kənara qaçması üçün lazımi təĢkilati iĢləri görmüĢ və kömək etmiĢdi 18 . Ənvər paĢa "Birinci Dünya müharibəsində qalib gəlsəydik, Çarlıq süqut etmiĢ, Böyük Turan qurulmuĢ olacaqdı. Nə edək ki, tale üzümüzə gülmədi. Buna müvəffəq olmadıq. Viran olduq". demiĢdi. Sabiq Hərbiyə Naziri Ənvər paĢa Böyük Turan ideyasını gerçəkləĢdirmək üçün getdiyi Türküstanda, Pamir dağlarının ətəyində, 1922-ci ildə ruslara qarĢı hücumların birində, at belində ən ön sıralarda vuruĢarkən Ģəhid oldu 19 .
araĢdırmalar aparıldı, xatirələr yazıldı, məqalələr qələmə alındı. Yazılanlar arasında bu liderlərin bilgisizliyini, bacarıqsızlığını, siyasi və hərbi liderliklərini və səhvlərini də dilə gətirənlər oldu. Ancaq bu liderlərin, Türk millətinə sadiq və Türk Dövlətinə bağlı olmadıqları, xəyanət etdikləri, Ģəxsi sərvət toplamaq üçün xəzinənin pulunu və xalqın malını çapıb-taladıqları, əqidəsizlik, oğurluq və s. bu kimi suçlamaları heç kimsə yazmadı. Bu barədə heç bir məlumat və sənəd tapılmadı. Əhməd Ġzzət paĢa Mudros saziĢinin imzalanmasından doqquz gün sonra vəzifəsindən istefa verdi 20 . Yerinə 11 noyabrda Tofiq paĢa gətirildi. Çünki, Əhməd Ġzzət paĢa kabinetinin ölkə daxilindəki problemləri həll edə bilməyəcəyi əvvəlcədən məlum idi. DüĢmən qüvvələri, ehtiyac olmadığı halda və heç bir səbəb də göstərmədən, 11 noyabr 1918-ci ildə Ġstanbula qoĢun yeritdilər. Beləliklə, saziĢin Ģərtlərini pozdular. Osmanlı Dövlətinin bölüĢdürülməsi ilə əlaqədar Sykes- Picot Müqaviləsinin əsasları çərçivəsində və Paris Sülh Konfransı qərarlarına əsasən, Mudros saziĢi Ģərtlərini öz anlayıĢlarına uyğun həyata keçirməyə baĢladılar.
Əhməd Ġzzət paĢa hökuməti elan etdikdən sonra, ermənilərin Ġstanbuldakı təmsilçisi onun yanına gedərək, türk əsgərlərinin Bakıda 30 min ermənini qətlə yetirdiyini 21 , Qarabağda isə hərbi hərəkatın davam etdiyini iddia edərək, bölgədə 334
daha çox insanın ölməsinin qarĢısını almağı xahiĢ etdi. Bu və buna bənzər Ģikayətlər əsasında Əhməd Ġzzət paĢa 23 oktyabrda Nuru paĢaya bu teleqramı göndərdi: 1.
birliklərinin Qarabağda ġuĢaya girdiyi məlum oldu. Bu hərəkət qarĢılıqlı qətliama yol aça biləcəyindən, Qarabağa hərəkət edən hərbi hissələrimiz varsa, dərhal geri çəkiləcək və geri çəkilmə barədə BaĢ Qərargaha məlumat veriləcəkdir. Qarabağa heç bir əsgərimiz girməyəcəkdir. 2.
edildiyi, talanlarda bizim əsgərlərimizin də iĢtirak etdiyi, indi də bir çox ermənilərin təqib olunduğu bildirilmiĢdir. Bu söylənənlər doğru isə, buna səbəb olanlar və bununla əlaqəsi olanların aĢkara çıxarılıb cəzalandırılmaları və ya tərəfimizə bildirilməsi lazımdır. 3.
təqib olunması qətiyyətlə qadağan ediləcəkdir. Bakıda olan ermənilərdən Ģəhərdən kənara çıxmaq və ya Ermənistana getmək istəyənlərə heç bir maneə olmayacaq, lazımi köməklik göstəriləcəkdir. Azərbaycan ilə Ermənistan arasındakı sərhəd münaqiĢələri, siyasi konfranslar və danıĢıqlar yolu ilə həll ediləcəyindən, silahlı birliklərin bu kimi hallara müdaxilə etməsini qəti surətdə qadağan edirəm. Əksinə, əsgəri qüvvələrimiz olduqları yerlərdə asayiĢi təmin etməklə məĢğul olmalıdır." Erməni təmsilçilərin Osmanlı BaĢ Nazirinə verdikləri məlumatın bölgədəki həqiqətlərlə heç bir əlaqəsi yox idi. Ermənilərin hadisələri və sayları ĢiĢirdərək, dəyiĢdirərək və içinə yalan və yanlıĢ olan bir çox məlumatlar da qataraq, dünya ictimaiyyətini öz tərəflərinə çəkməkdə mahir olduqları hamıya bəllidir. Bakı hadisələrində də eyni cür hərəkət etmiĢdilər. Nuru paĢa Sədrəzəm Əhməd Ġzzət paĢaya 27 oktyabrda göndərdiyi raportda bunları qeyd etdi: 1. Qarabağ bölgəsinin düzlük ərazisində yaĢayanların hamısı türkdür. Bunlar isti yay günlərində yaylaqlara gedirlər. ġuĢanın üçdə ikisi türk və müsəlmandır. Ermənilər uzun müddətdir ġuĢa Ģəhərini mühasirədə saxlayırlar, Ģəhərdə yaĢayan müsəlmanlar isə aclıqdan tələf olmaq üzrədirlər. Bunun qarĢısını almaq üçün 08.10.1918 tarixində Azərbaycan hərbi birlikləri ilə bizim əsgərlərimiz tərəfindən Ģəhər iĢğal edilmiĢ və Ağdam ilə əlaqəsi təmin edilmiĢdir. Bu irəliləmə əsnasında ilk gün bir neçə yüz erməni buna mane olmaq istəmiĢsə də bunlar geri oturdulmuĢ və asayiĢi pozacaq heç bir hadisə olmamıĢdır. Əsasən Bakının qüvvətləndirilməsi məqsədilə Qarabağdakı hissələrimiz geri çəkilmiĢ və ġuĢada yalnız Azərbaycan hərbi birləĢmələri qalmıĢdır. Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir, onsuz yaĢaya bilməz. 2. Bakının Osmanlı qüvvələri tərəfindən zəbti ilə düĢmən tərəfindən tərk edilməsi və evakuasiyası arasındakı müddət ərzində, 31 mart qırğınının intiqamını
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|