Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz

349 

 

idi.  Fərid  paĢa  o  illərdə  bəzi  söhbətlərində,  "Mən  sülh  görüĢmələrində  iĢtirak 

etsəm,  dövlətin  torpaq  bütövlüyü  məsələsini  onlara  qəbul  etdirərəm.  Olmasa  tez 

Londona  gedər,  kral  ilə  görüĢərək,  «Mən  sənin  atanın  dostu  idim,  arzularımın 

qəbul edilməsini səndən gözləyirəm» deyərək, qəbul etdirərəm demiĢ və beləcə öz 

səviyyəsini göstərmiĢdi. Ünal, Türk siyasi tarixi, s. 474. 

8.

 

Türk  istiqlal  hərbi,  s.  29;  Birinci  Dünya  hərbində  Türk  hərbi,  Qafqaz 

cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 623-624. 

9.

 

Türk  Ġstiqlal  hərbi,  s.  31;  Birinci  Dünya  hərbində  Türk  hərbi,  Qafqaz 

cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 624. 

10.

 

Türk Ġstiqlal hərbi, s. 46; Birinci Dünya hərbində  Türk hərbi, Qafqaz 

cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 625. 

11.

 

Türk  istiqlal  hərbi,  s.  32-44;  Birinci  Dünya  hərbində  Türk  hərbi, 

Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 628. 

12.

 

Armaoğlu, 20-ci əsr siyasi tarixi, s. 139. 

13.

 

Bayur, Türkiyə Dövlətinin xarici siyasəti, s. 14-23. 

14.

 

Armaoğlu, 20-ci əsr siyasi tarixi, s. 141. 

15.

 

Mudros  barıĢığı  və  tətbiqi  haqqında  daha  geniĢ  məlumat  üçün  bax: 

Türk Ġstiqlal hərbi. 

16.

 

YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 433. 

17.

 

Ġttihad və Tərəqqi liderləri 2-3 noyabr 1918-də, Ģənbədən bazara keçən 

gecə, ayrı-ayrı qayıqlara minərək Çubuqlu yaxınlığında lövbər atan kiçik bir alman 

dəniz  altı  gəmisinə  keçdilər.  Gəmi  Ġstanbul  boğazından  Qara  dənizə  çıxaraq 

Odessaya getdi. Bax: Okyar, Öz dövrdə bir adam, s. 250. 

18.

 

Ünal,  Türk  siyasi  tarixi,  s.  454;  Ġttihad  və  Tərəqqi  Partiyası 

liderlərindən  Prens  Said  Halim  paĢa  1921-ci  ildə  Romada,  Tələt  paĢa  Berlində, 

Cəmil  paĢa  və  Doktor  Bahəddin  ġakir  bəy  də  1922-ci  ildə  Tiflisdə,  Cəmil  Əzmi 

bəy isə Berlində erməni sui-qəsdləri nəticəsində Ģəhid oldular. 

19.

 

Ünal, Türk siyasi tarixi, s. 455. 160. 

20.

 

Osmanlı  dövlətinin  Saray  BaĢ  Katibi  Əli  Fuad  (Türkgəldi),  Əhməd 

Ġzzət  paĢanın  istefa  etməsinin  doğru  olmadığını  söyləmiĢdi:  "Bizdə  Sultan, 

sədrəzəm  və  komandan  dəyiĢdirilməsini  hər  zaman  ən  həssas  siyasi  və  hərbi 

vəziyyətlərə  rast  gətirmiĢlər.  Bu  səbəbdən  də  həm  dövlət  və  millət, 

həm  də  səltənət  çox  böyük  ziyan  çəkmiĢdir.  Əhməd  Ġzzət  paĢa  kabinetinin 

istefasının,  barıĢığın  imzalanmasından  dərhal  sonra  olması  da  eyni  çərçivə 

daxilində  cərəyan  etmiĢdir.  BarıĢığı  imzalayan  ingilis  admiralı,  onun  qarĢısında 

öhdəliklər götürən Ģəxsin yerində baĢqa birini, Xarici ĠĢlər Nazirliyində RəĢid paĢa 

kimi  iradəsiz  bir  adamı  gördüyü  üçün  barıĢığın  Ģərtlərini  istədiyi  kimi 

ağırlaĢdırmıĢdır. Bax: Əli Fuad Türkgəldi, Görüb eĢitdiklərim, Türk Tarix Qurumu 

nəĢriyyatı, Ankara, 1951, s. 

---

350 

 

21.

 

Ermənilər bu rəqəmi çox  ĢiĢirmələrinə baxmayaraq, daha əvvəl 8.988 

olaraq açıqlamıĢdılar. 

22.

 

Türk Ġstiqlal hərbi, s. 152-153. 

23.

 

Yenə orada, s. 153-154. 

24.

 

Xəritə 17. 

25.

 

Türk Ġstiqlal hərbi, s. 154. 

26.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, 

II c, s. 630. 

27.

 

YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s.  435; YüzbaĢı Səlahəddin, 1.11.1918 

tarixindən 1.2.1919 tarixinə qədər Bakı-Batumi dəmir yolu komissarı olmuĢdur. O 

günləri aĢağıdakı kimi xatırlamaqdadır: "Süvari Cəlal da o vaxt Xəzər dənizi sahil 

mühafizəsi  ilə  məĢğul  olan  süvari  birliyində  idi.  Bakıdan  Ģərqə  -  Türküstana 

yollanacaq qüvvələr göndərilməmiĢ, ancaq Yusif Ġzzət paĢanın əmrindəki birliklər 

Dağıstana  gedərək  Mahaçqalanı  ələ  keçirmiĢdilər.  Tam  o  günlərdə  bizə  Mudros 

barıĢığının  imzalandığı  bildirildi  və  Qafqazdan  çıxmamız  gərəkdiyi  deyildi. 

Qafqazdan  çıxmaq  üçün  ingilislər  bizə  iki  ay  vaxt  vermiĢdilər.  Bu  vaxt  ərzində 

Qafqazdakı bütün birliklərimizi geri çəkməli idik. Əvvəlcə bu əmrə itaət etməyərək 

Qafqazda  qalaraq  müstəqil  bir  hökumət  qurmağı  düĢünənlər  oldu.  Ancaq  bu  iĢ 

yoluna qoyula

 

bilmədi. Nəhayət geri çəkilmə hərəkatı baĢlandı. 53 qatarla iki ayda 

9  min  əsgər  və  zabiti  və  13  min

 

heyvanı  Batumiyə  nəql  etdik.  Demək  ki, 

Qafqazdakı hərbi əməliyyatlarda iĢtirak edən əsgərlərimiz cəmi bu qədər idi. 

28.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, 

II c, s. 639; Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və 

ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s.237. 

29.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, 

II c, s. 639. Müqavilənin Ģərtləri və mətni üçün bax: Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 

15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 

240-241. 

30.

 

Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və 

ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 239-242. 

31.

 

Türk Ġstiqlal hərbi, s. 157. 

32.

 

Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və 

ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 243. 

33.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, 

II c, s. 640. 

34.

 

Yenə orada. 

35.

 

Yenə  orada;  Süleyman  Ġzzət,  böyük  hərbdə  15-ci  piyada  tüməninin 

Azərbaycan və ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 243. 

---