Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
351
36. YüzbaĢı Səlahəddin, xatirələrində bu məsələni belə nəql etməkdədir: "Mən gərgin bir surətdə çalıĢmağa baĢlamıĢdım. Bakı-Batumi xətti təxminən 1 000 km-dir. Bu dəmir yolunun digər parçaları ilə bərabər idarə mərkəzi Bakıda idi. Amma xəttin bir bölümü Azərbaycanda, bir bölümü Gürcüstanda, bir bölümü isə Batumidə idi. Batumi isə Osmanlı dövlətinin sərhədləri daxilinə idi. BolĢevikləri meydana gətirdikləri anarxiya, dəmiryolu xəttini fəaliyyətdən məhrum etmiĢdi. Vaqon və lokomotiv yox, bunları iĢlədəcək adam da tapılmırdı. Amma biz bu məsələni yoluna qoya bilməsək, əsgərlərimiz piyada getmək məcburiyyətində qalacaq və daha faciəvi bir vəziyyət meydana çıxacaqdı. Bu səbəbdən nəqliyyatı yoluna qoymağa çalıĢırdıq. Bakı-Batumi dəmir yolu xəttinə paralel olaraq, 1 m diametri olan bir neft kəməri çəkilmiĢdi. Bu kəmər, dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 400-500 m olan ərazilərdən keçərək Batumiyə qədər gedirdi. Kiçik təzyiq cihazları ilə Bakı nefti bu kəmər vasitəsi ilə Qara dənizə nəql edilirdi. Türk ordusu Qafqaza gəldiyində, ordunun ehtiyacı olan hər Ģey Batumiyə gedən paroxodlarla nəql edilmiĢdi. Türkiyənin neft ehtiyacı da Bakıdan Batumiyə uzanan bu kəmərlə, Batumidən də paroxodlarla göndərilirdi. Ən son aldığımız əmrdə, Bakının 10.11.1918 günü boĢaldılmasının vacib olduğu və 17.11.1918 tarixində sabah saat 10.00-da dəniz yolu ilə gələcək olan ingilis komandanı general Tomsonun birliklərinin Ģəhəri iĢğal edəcəyi bildirilmiĢdi. Bu saata qədər Ģəhərdə türk ordusundan heç kim qalmayacaqdı. Əgər qalsa, müharibə əsiri sayılacaqdı. Axırıncı türk birliyindən sonra Ordu Qərargahı yola çıxacaq, gecə yarısından sonra saat 3-də mənim qatarım Bakıdan ayrılacaq və Ģəhərin 8 km Ģimalında, Ģimal və cənub Qafqaz xətlərinin birləĢdiyi nöqtəyə gedəcəkdi. YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 436. 37.
II c, s. 641; General Tomson, Bakıya rus və erməni əsgərlərinin girməsinə icazə verməyəcəyi barəsində türk heyətinə verdiyi vədi yerinə yetirməmiĢdi. 38.
39.
General Tomsonun bəhs etdiyi hakimiyyət, bolĢeviklərə qarĢı olan bir qrup rus və belorusun Ural dağlarındakı Ufa bölgəsinə çəkilərək, qurduqlarını elan etdikləri hökumət idi. Bu təĢəbbüs uğursuz olmuĢdur. 40.
Türkiyədə də yaĢanmıĢdır. Bəzi ziyalılar, təəssüf ki, Ġngiltərəninmi yoxsa Amerikanınmı idarəsi altına girməyin daha yaxĢı olacağını müzakirə etməyə baĢlamıĢdılar. 41.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 100. 42.
352
43. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 641. 44.
Xəlil paĢa Mudros barıĢığından sonra Ġstanbula qayıtmıĢ və Ġngiltərə Yüksək Komissarının əmri ilə həbs edilmiĢdi. 1919-cu ilin avqust ayında "Bəkirağa Bölüyü adlanan həbsxanadan qaçaraq Sivasa getmiĢ və Milli Mücadiləyə xidmət etməyə baĢlamıĢdı. Xəlil paĢa, 1919-cu ilin oktyabrında SSRĠ hökuməti ilə qeyri-rəsmi bir əlaqə yaratmaq məqsədi ilə Qafqaz üstündən Rusiyaya göndərildi. Moskvaya ancaq 1920-ci ilin yazında çata bildi. Antanta dövlətlərinin hücumu nəticəsində Türkiyənin düĢdüyü ağır vəziyyəti Sovet hökumətinə anlatdı və qısa zamanda Anadoluda Sovet Rusiya ilə dostluq və əməkdaĢlıq müqaviləsi imzalamağa hazır olan milli bir hökumət qurulacağını bildirdi. A. ġəmsutdinov, QurtuluĢ savaĢı illərində Türkiyə-SSRĠ əlaqələri, Cümhuriyyət nəĢriyyatı, Ġstanbul 2000, s. 8. 45.
II c, s. 641. 46.
ġövkət Sürəyya Aydəmir, Suyu axtaran adam, Rəmzi nəĢriyyatı, Ġstanbul, 1979, s. 137. 47.
Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 244. 48.
Yenə orada, s. 249. 49.
50.
"Hər Ģeyi tamamladıq. Ordu komandanının qatarı da hərəkət etdiyində, tamamilə ümidsizliyə qapıldım. Tarixi yürüĢ durmuĢ, Turan xülyası basdırılmıĢdı. Ələm və iztirab içində gəldiyim Bakı stansiya komandanlığı otağında oturduğum yerdə yuxuya getmiĢdim. Gözlərimi açdığımda stansiyanın qapqaranlıq olduğunu gördüm. Mənim qatarım da getmiĢdi. Bir az sonra günəĢ doğacaq, mən ya ingilislərə əsir düĢəcək, ya da ermənilərin əlində parçalanacaqdım. Kədərdən boğulurdum. Stansiya müdiri ilə dava edərək bir lokomotiv aldım və qatarımın olduğu stansiyaya çatdım. YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 436. 51.
Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 252. 52.
Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 254-255. YüzbaĢı Səlahəddin də türk əsgərlərinin Qafqazdan çəkilərkən yaĢadığı acı xatirələri belə nəql etməkdədir: "Azərbaycanın əhalisi beĢ milyon idi. Bunun dörd milyon yarımı türklər, yarım milyonu ruslar və ermənilər idi. Ruslar və ermənilər türk ordusunun Azərbaycana gələrək orada bir dövlət qurmasını istəmirdilər. Amma orada olduğum qısa müddətdə anladım ki, 4,5 milyon türkdən çox azı bizi istəyirdi. Bizi istəyənlər milli duyğuları oyanmıĢ adamlardı. Uzaq baĢı, bizimlə rus idarəsi arasında bir fərq
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|