328
53.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı,
II c, s. 611; Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 163-165.
54.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı,
II c, s. 614; Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 200-207.
55.
Süleyman Ġzzət bəy, Tarki dağı döyüĢündə 107-ci alayın
məğlubiyyətinin qarĢısını aldıqdan sonra, əməliyyatları idarə etdiyi Ağaçağıl
kəndinə qayıtdı. Olduğu yerdən 38-ci alaya kömək etmək məqsədi ilə qarĢısındakı
düĢmənə bir müddət pulemyotdan atəĢ açdı. DüĢmənin çəkilməsindən sonra da
hadisələri təqib etməkdə idi: "38-ci alayın qarĢısında, 200-400 m irəlidə, bir
düĢmən dəstəsi inadla müdafiəyə çəkilmiĢdi. Arasıkəsilmədən atəĢ edirdilər.
DüĢmənin qazmasını topçu durbini ilə izləyərkən, təqribən 4.40-da (16.40) ağır bir
cismin sol ayağıma dəydiyini hiss etdim. Ayağımın yanında boĢ bir top mərmisinin
gilizi vardı. Əvvəlcə, geri atılan boĢ mərminin dəydiyini zənn etdim. Çox üstündə
durmadım, amma dəhĢətli bir ağrı verirdi. Çəkməni kəsdirərək ayağımı çıxardım.
Çəkmədən qan boĢaldı. Piyada gülləsi ilə yaralanmıĢ olduğumu anladım. Süleyman
Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və ġimali Qafqazdakı
hərəkat və döyüĢləri, s. 211.
56.
Xəritə 16.
57.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı,
II c, s. 616; Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 212-213.
58.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı,
II c, s. 617; Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri.
59.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı,
II c, s. 618; Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 219.
60.
Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 220.
61.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı,
II c, s. 618; Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 221.
62.
Tarki, SSRĠ-nin məĢhur rejissoru Andrey Tarkovskinin kəndidir.
Tarkovski bütün dünyada rus əsilli olaraq bilinir, ancaq türk soyludur. Dağıstanlı
Kumık türklərindən, Terkin ġamxallarından bir ailənin övladıdır. SSRĠ dönəmində
millətini açıqlamaqda çətinlik çəkmiĢdi. Çünki SSRĠ zamanında sənət və ədəbiyyat
sahələrində türkcə danıĢanlar cəzalandırılırdı. Tarkovski də bu səbəbdən türk
329
olduğunu gizləmə ehtiyacı hiss etmiĢdi. Qumtərqala isə Mahaçqalanın 20 km
qərbində, dəmir yolu üzərində önəmli bir yaĢayıĢ məntəqəsidir.
63.
Süleyman Ġzzət, böyük hərbdə 15-ci piyada tüməninin Azərbaycan və
ġimali Qafqazdakı hərəkat və döyüĢləri, s. 221-222.
64.
Yenə orada, s. 222-223.
65.
Berkok, böyük hərbdə ġimali Qafqazdakı fəaliyyətlərimiz, s. 101.
330
X HĠSSƏ
TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSUNUN QAFQAZI BOġALTMASI
1. Mudros barıĢığı
a. Osmanlı Dövlətində Tələt paĢa hökumətinin istefaya getməsi: Birinci
Dünya müharibəsi davam edərkən, 1918-ci ilin yay aylarında Osmanlı dövləti və
müttəfiqləri Almaniya, Avstriya-Macarıstan Ġmperiyası və Bolqarıstan, döyüĢ
cəbhələrində ağır məğlubiyyətlərə uğrayaraq böyük torpaq sahələri itirmiĢdilər.
1
Bolqarıstan 15 sentyabrda Makedoniya cəbhəsində faciəvi bir məğlubiyyətə uğradı
və Antanta Dövlətləri ilə 29 sentyabrda barıĢıq imzaladı. Beləliklə, Osmanlı
Dövlətinin, müttəfiqləri ilə qurudan əlaqəsi kəsilmiĢ oldu. Cənub cəbhəsinin
süqutu nəticəsində iĢğal təhlükəsi ilə üz-üzə qalan Avstriya-Macarıstan Ġmperiyası
da 5 oktyabrda Ġtaliyada qalib dövlətlərlə barıĢıq imzaladı. Almaniya isə 11
noyabrda Fransada barıĢığa imza atdı
2
.
Müharibənin sona çatmasının hiss olunduğu bir dövrdə, Ənvər paĢa ġərq
Orduları qrupu Komandanı Xəlil paĢaya göndərdiyi məxsusi əmrdə belə deyirdi:
"Mövcud vəziyyətdəki dəyiĢiklik səbəbi ilə, ehtimal ki, bizdən sonra
gələcək kabinet, Azərbaycan və ġimali Qafqazın boĢaldılması Ģərtini qəbul edəcək
və yerinə yetirəcək. Əvvəlcə yazdığım kimi, Nuru (Nuru paĢa), orada özü ilə
iĢləmək üçün qalacaq zabit, serjant və birlikləri, indidən elə hazırlasın ki, boĢaltma
əmrindən sonra da fasiləsiz çalıĢmaq üçün qala bilsin."
3
Müharibə boyunca Osmanlı Dövlətini sövq və idarə edən, orduları
istiqamətləndirən Ġttihad və Tərəqqi Partiyası və hökumət baĢçıları Tələt, Ənvər və
Cəmil paĢalar, müharibənin gediĢatından ümidlərini kəsmiĢdilər. Ġttihad və Tərəqqi
Partiyası, 7 oktyabr 1918-ci il tarixində hökumətə etimadsızlıq göstərdiyini
bildirdi. Bununla əlaqədar BaĢ Nazir Tələt paĢa 8 oktyabrda istefa verdi
4
. Sultan
Məhmət Vahdəddin London Səfiri Tofiq paĢaya yeni hökumət qurmaq tapĢırığı
verdi. Lakin Tofiq paĢa bu iĢin öhdəsindən gələ bilmədi. Hərbi Nazir Əhməd Ġzzət
paĢa 13 oktyabrda hökumət qurdu və Tələt paĢanın istefası da ictimaiyyətə
bildirildi
5
.
Osmanlı Dövləti 5 oktyabrdan 12 oktyabra qədər sülh imzalanması üçün
Amerikaya bir neçə dəfə təklif etdi. Əhməd Ġzzət paĢa sülh təkliflərinə rəğmən,
böyük fədakarlıqla əldə edilən Qafqazda əldə olunmuĢ nailiyyətlərin itirilməməsi
üçün də bəzi təĢəbbüslərlə çıxıĢ etdi. Bu bölgələrin əldən çıxmaması üçün çalıĢdı.
Brest-Litovsk Müqaviləsi ilə Türkiyənin tərkibinə keçən Qars, Ərdahan və
Batumun tərk edilməməsi üçün də, müqavilə xaricində ələ keçirilən Dağıstan,
Azərbaycan, Axıska, Axalkalaki və Gümrü ilə Cənubi Azərbaycandakı bəzi
bölgələrin boĢadılmasının mümkün olduğunu düĢünürdü.