Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
104
insan xaricə sutka ərzində 20-30 qr-a qədər toz ifraz edir. 
Tənəffüs yollarının bu normal fəaliyyətinin pozulması  ağçiyərdə 
toz hissəçiklərinin toplanmasına və silikoz xəstəliyinə  səbəb ola 
bilər. 
Onurğasız heyvanlarda hərəkətin 
inkişaf etdirilməsi 
 
Substrata birləşmiş bağırsaqboşluqlular bədəninin xarici 
qatında olan (məsələn, hidra və aktiniyalar) dəri-əzələ 
hüceyrələrinin dəstələrini yığmaqla, üzmək qabiliyyətinə malik 
olan bağırsaqboşluqlular (meduzalar) bədənlərini yığmaqla 
hərəkət edirlər. 
Soxulcanlar isə uzununa və halqavarı  əzələlərin növbəli 
şəkildə yığılması ilə hərəkət edirlər. 
Molyuskaların  əksəriyyəti ayağın  əzələlərin yığılmasının 
köməyi ilə başayaq molyuskalar isə reaktiv şəkildə olan hərəkət 
üsulundan istifadə edirlər. 
Dərisitikanlıların isə ambulokoral sistemin əzələlərinin 
yığılması ilə hərəkəti həyata keçirirlər. 
Torpaqdan ayrılma zamanı  çəyirtkənin bədəninin sürəti 340 
sm/s təşkil edir. 
Müxtəlif həşaratların qanadlarının hərəkət tezliyi müxtəlifdir. 
Məsələn, arıda saniyədə 180-250, eşşəkarısında 130-240, 
ağcaqanadda 278-307 və milçəkdə 180-330, alabəzək kəpənəkdə 
8, ağ kəpənəkdə isə 9-12 təşkil edir. 
Onurğalıların daxili skeletinin oynaqlarında yaranan hərəkət 
müvafiq hərəkətlərin yerinə yetirməsinə yardım edən  əzələ 
sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. 
Demək olar ki, yerdə  gəzən bütün onurğalılar sürünənləri 
istisna etməklə  ətrafların köməyi ilə  hərəkət edirlər. Ayaqüstə 
durma aktında bədənin on və minlərlə  əzələsi yaxından iştirak 
edir. Tarazlığı saxlayan antoqonist əzələlər xüsusi olaraq qarşılıqlı 
şəkildə fəaliyyət göstərirlər. 
Su həyat tərzində yaşayan onurğalılar bədənlərini əyən, quyruq 
və üzgəclərini hərəkətə gətirən əzələlər ilə işləyərək, üzürlər. Bu 
hərəkətlər quruda yaşayan heyvanlarda üzmə, quşlarda havada 
 
105
uçma ilə əlaqədar yaranan əzələ hərəkətləri ilə özünü göstərir.  
Quşlarda uçuş zamanı qanadların hərəkəti  əsas etibarilə döş 
(qanadı endirən) və körpücükaltı (qanadı qaldıran) əzələnin işi ilə 
həyata keçirilir. 
İnsan gəzmək, qaçış  və tullanma vasitəsilə  hərəkət etmək 
qabiliyyətinə malik olur. Bu zaman qarşılıqlı  şəkildə  yığılmanın 
müxtəlif hərəkət aktları vasitəsilə  həyata keçirildiyi əzələlərin 
mürəkkəb kompleksi fəaliyyət göstərir.  
Beləliklə, birhüceyrəli heyvanlarda müdafiə reaksiyalarını 
təmin edən xüsusi yığılma strukturları, çoxhüceyrəli heyvanlarda 
isə ixtisaslı hüceyrələr insan və heyvanın bədəninin mühüm 
hissəsini təşkil edən  əzələ sistemi formalaşır. Onurğasız 
heyvanlarda primitiv hərəkət saya əzələnin fəaliyyəti ilə  təmin 
olunur. Ali məməli heyvanlar və insanlarda saya əzələlər daxili 
orqanların  əmələ  gəlməsində  iştirak edirlər. Məsələn, insan və 
heyvanların bir sıra daxili orqanları bu növ anotomik quruluşa 
malik olurlar; mədə  və bağırsaq, öd və sidik kisəsi, uşaqlıq 
borusu. 
Saya və eninə zolaqlı  əzələ hüceyrələrinin yığılma aparatı 
miofibrildən təşkil olunmuşdur.  
 
5.2. Əzələnin morfoloji xüsusiyyətləri. 
Skelet əzələsi 
 
Tipik  şəkildə olan skelet əzələ hüceyrəsi bir neçə nüvədən 
ibarət olan uzun nazik miofibrildən təşkil olunub. Bu 
miofibrillərin arasında sarkoplazma yerləşmişdir. 
Son biokimyəvi tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, yığılmanın 
kimyəvi-mexaniki mexanizmində miozin və aktindən başqa 
köməkçi zülallar da iştirak edirlər: tropomiozin, troponin, alfa- və 
beta-aktininləri. 
Təkamül mərhələsində növlər arasında olan fərqlər ilə 
əzələlərin funksional cəhətdən ixtisaslaşması onların yığılma 
mexanizminin modifikasiyasına (öz şəklini dəyişməsinə) 
əsaslanır.  
Skelet əzələləri özlərinin sürətli yığılma xüsusiyyətlərilə digər 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
106
əzələlərdən fərqlənirlər. Bu əzələ  tək halda olan qıcıqlanmaya 
yığılma və boşalma prosesi ilə cavab verir. Bu növ qıcıqlanmanın 
zaman üzrə genişlənməsindən məlum olmuşdur ki, yığılmanın 
latent dövrü saniyənin 2-3 minlik payını təşkil edir. Məsələn, bəzi 
həşəratlarda qanad əzələsinin yığılması 0,003 s ərzində, quşların 
qanad  əzələsinin yığılması 0,008 s ərzində, pişiyin pəncə 
əzələsinin yığılması 0,02 s ərzində, qurbağanın pəncə  əzələsinin 
yığılması isə 0,1 s ərzində baş verir. Onurğasızlarda müxtəlif 
funksiyaları yerinə yetirən eninəzolaqlı  əzələlərin yığılma sürəti 
də digər əzələlərin yığılma sürətindən fərqlənir. 
Qıcıqlanmadan sonra uzun müddət yığılma vəziyyətində qalan 
saya əzələlərin tonusundan fərqli olaraq, eninəzolaqlı əzələlər yığıl-
madan sonra tez boşalırlar. Məhz buna görə  də onların yığılmış 
vəziyyətdə qalması üçün onlar dəfələrlə  qıcıqlanmaya məruz 
qalaraq, yaranan yığılma hallarını yekunlaşdırmalıdırlar. Bu növ 
fəaliyyət üsulunu tetanus adlandırırlar. Eninəzolaqlı  əzələlər saya 
əzələlər ilə müqayisədə daha təcili və dəqiq işi yerinə yetirə bilərlər. 
Eninəzolaqlı  əzələ hüceyrəsinin qıcıqlanmasına nail olunduq-
da, o maksimal şəkildə  yığılır. «Hamısı  və ya heç nə”» 
adlandırılan və ürək əzələsi üçün nəzərdə tutulmuş bu xüsusiyyəti 
skelet  əzələsinin hər bir hüceyrəsi təzahür etdirir. Lakin bütün 
hüceyrələrin biri-birilə birləşdiyi ürək  əzələsindən fərqli olaraq, 
skelet  əzələsində hüceyrələr bir-birindən təcrid olunmuş  və 
onların yığılma səviyyəsi hüceyrələrin fəaliyyətdə olmasına təsir 
göstərən qıcıqlanma qüvvəsindən asılı olur. 
Skelet əzələsinin struktur funksional vahidi – skelet əzələ li-
fidir (ə.l.). Bu əzələ lifləri bədənin və onun hissələrinin dərk 
edilmiş və dərk edilən iradi hərəkətlərini təmin edir.  
İnsanın bədənində sayı 600-dən çox olan skelet əzələsi, 
bədən çəkisinin 40%-ə qədərini təşkil edir. 
Əzələ lifi (ə.l.). Skelet əzələlərinin bir çoxu vətərlə (şəkil 5.2, 
B) başlayıb və onunla qurtarır. Skelet əzələ lifləri bir-birinə paralell 
yerləşirlər. Skelet əzələ lifinin uzunluğu 40 mm, diametri 10-80 
mkm olan silindrə bənzəyir. Lifin qlafı (sarkolemma) iki struktura 
aid edilir – əzələ lifinin plazmatik membranı və onu əhatə edən ba-
zal membran (şəkil 5.3).  
 
107
Əzələ lifinin sarkoplazmasında (mioplazma, sitoplazma) 
miofibrillərdən və sarkoplazmatik retikuldan başqa energetik stan-
siyalar, mitoxondrilər və qlikogen dənələri yerləşir. 
Təqəllüs funksiyasını yerinə yetirən ekstrafuzal əzələ lifləri 
α 
motoneyronlarla, hissi funksiya yerinə yetirən intrafuzal əzələ 
lifləri isə 
γ motoneyronlarla innervasiya olur. 
Ekstrafuzal  əzələ lifi öz növbəsində  fazalı  və  tonik liflərə 
bölünür.  Fazalı liflər ritmiki təqəllüsə,  tonik liflər isə – statistik 
gərginliyin saxlanmasına səbəb olur. 
 
Şəkil 5.1. Miofibrilin tərkibində nazik və qalın liflər [ ]. A. Nazik lif-
fibrilyar aktinin (F-aktin) 2 spiralvari burulmuş sapları. Spiral zəncirciyinin 
kanalından tropomiozinin 2 qat spiralı uzanır, hansının ki, boyu uzunu tro-
pinin 3 növ molekulu yerləşir. B. Qalın lif. Miozin molekulları özü yığılma 
qabiliyyətinə malikdir və 15 mm diametrli və 1,5 mkm uzunluqlu milə 
bənzər aqreqat formalaşdırırlar. Molekulun fibrilyar quyruqları qalın 
liflərin özəyini əmələ gətirir. Miozinin başcıqları spirallarda yerləşib qalın 
downloaded from KitabYurdu.org

---