Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
114
fosforlaşma tsikli prosesində ATF generasiya olunur. Qlikogen 
sarkoplazmada toplanır. Anaerob qlikolizi ATF sintezi ilə 
bağlıdır. M xətti nahiyyəsində birləşən kreatinfosfokinaza fosfatın 
fosfokreatindən ADF-ə daşınmasını katalizə edib kreatin və ATF 
əmələ  gətirir. Mioqlobin Hb kimi oksigeni əvvəlki vəziyyətə 
dönmə  səviyyəsində birləşdirir. Oksigen ehtiyatı  əzələnin 
uzunmüddətli fasiləsiz işi zamanı ATF-nin sintezi üçün lazımdır. 
Bir iş tsiklinə 1 ATF molekulu sərf olunur. Əzələ lifində ATF-in 
qatılığı 4 mmol/l bərabərdir. Belə enerji ehtiyatı təqəllüsü 1-2 san 
enerji ilə təmin üçün kifayətdir. 
Əzələ liflərinin növləri.  Skelet  əzələlərini  əmələ  gətirən 
əzələ lifləri – yığılma sürəti, yorulma, diametri, rəngi və s. görə 
fərqlənirlər. 
Məsələn, mitoxondrilərin miqdarı, mioqlobin, kapilyarların 
sıxlığı  əzələnin rənginin dəyişməsinə  səbəb ola bilər.  Ənənəyə 
görə  qırmızı  və  ağ, asta və  cəld  əzələlər və  əzələ lifləri ayırd 
edilir. 
Əzələnin növü onun tərkibində olan hər hansı bir əzələ lifinin 
sayından asılı olaraq təyin edilir. 
Əzələ lifini növünün aşağıdakı  təsnifat kriteriləri vardır: 
təqəllüsə (fazalı  və tonik) yığılma (cəld və asta (ləng)) və 
oksidləşmə mübadiləsi tipli (oksidləşmiş-qırmızı, qlikolitik-ağ). 
Əzələ lifinin 3 növü var: cəld yığılan – qırmızı, tez yığılan – 
ağ və asta yığılan – aralıq növü. Qısa məsafəli qaçış və tullanma 
zamanı  cəld yığılan asta əzələ lifləri  əzələnin uzunmüddətli işi 
üçün uyğunlaşıblar, məsələn, bədənin məcburi düz vəziyyətdə 
saxlanması  və ya marafon qaçışı zamanı  əzələlər işə başlayır. 
Qısamüddətli işlərdə qırmızı, uzunmüddətli hərəkətlər icra edəndə 
isə ağ və aralıq əzələlər fəaliyyət göstərir.  
Deməli, skelet əzələləri növünə görə «qırmızı», «ağ» və ya 
«cəld», «asta» olur. Belə ki, hər  əzələ onun tərkibinə daxil olan 
əzələ liflərinin spektr növlərinə görə  fərqlənirlər. Bu spektr 
genetik determinə olunur. Bundan təcrübədə  əzələ lifi tipinə 
uyğun yaxın və uzaq məsafəyə qaçan idmançıların seçilməsində 
istifadə edirlər. 
 
115
Əzələnin quruluş və funksional vahidi, əzələ hüceyrəsi və ya 
lifidir. 
Çoxlu nüvəsi olan eninəzolaqlı  əzələ lifinin uzunluğu 
santimetrlərlə ölçülür. Bir nüvəsi olan saya əzələnin lifinin 
uzunluğu isə millimetrlərlə ölçülür. 
Quruluşuna görə  əzələ hüceyrəsi xaricdən sarkolemma, 
daxilində isə sitoplazma və nüvədən (eninəzolaqlı  əzələdə 
nüvələrdən) ibarətdir. 
Eninə zolaqlı  əzələnin sitoplazması iki hissədən: 1) təqəllüs 
qabiliyyəti olmayan sarkoplazma və 2) yığıla bilən 
kinoplazmadan ibarətdir. Sarkoplazma mayedir. Kinoplazma pro-
tofibril və ya mioflament adlanan tellərdən ibarətdir. Hər 
miofibrildə orta hesabla 2500 protofibril vardır. Protofibrillər 
miozin və aktin zülalları molekullarından  əmələ  gəliblər. Lakin 
aktin teli miozinə nisbətən uzundur.  
Əzələnin təqəllüsünün molekulyar mexanizmi. Skelet 
əzələsinin 1 qr toxumasının tərkibində 100 mq «yığıla bilən zülal» 
– aktin və miozin vardır. Sadə  əzələ  təqəllüsləri zamanı  həmin 
«yığıla bilən» zülalların qarşılıqlı  təsir mexanizmini Xaksli və 
Xanson sürüşən liflər nəzəriyyəsi ilə izah etmişlər. 
Sürüşən liflər nəzəriyyəsi. Yığıla bilən aktin və miozin zülal-
ları miofibrillərdə nazik və yoğun, yəni diametri az və çox olan 
miofilamentlər əmələ gətirir. Onlar əzələ hüceyrəsi içərisində biri-
birinə qarşı paralel yerləşir (şəkil 5.2, A, B). 
Miofibrillər diametri 1 mkm-ə  qədər olan qısalan liflər 
(filamentlər) dəstəsini təmsil edir. 
Əzələ sakit vəziyyətdə olduqda, aktin telinin hər biri ona 
paralel düzülən iki miozin telinin uclarından arasına daxil olur. 
Aktin telinin orta hissəsi isə miozin telləri arasına düşməmiş olur. 
Belə düzülüş sayəsində skelet əzələsində miofibril boyu müxtəlif 
quruluşlu və müxtəlif optik xassəli, sahələr-disklər  əmələ  gəlir 
(şəkil 5.5 A,B,V). Belə ki, yalnız aktin tellərinin orta hissəsindən 
ibarət olan sahələr adi işıq  şüasını birqat sındırdığından mik-
roskop altında işıqlı görünürlər. Bunlara izotrop disklər (İ) adı 
verilmişdir. Aktin və miozinin birgə iştirakı olan sahələr isə şüanı 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
116
ikiqat sındırır və buna görə də mikroskop altında tünd görünürlər. 
Həmin sahələrə  anizotrop disklər (A) deyilir. «H» işarəsi ilə 
göstərilən açıq H zolağı kiçik sahə olub, aktin tellərdən azaddır. 
Aktin tellərini birləşdirən tünd Z membranını profibrillər mil kimi 
deşib keçdiklərindən o, miofibrildə istinad vəzifəsini görür və 
əzələ  təqəllüsü zamanı lifin daxilindəki eyni təbiətli disklərdən 
birinin digərinə nisbətən yerdəyişməsinə imkan vermir. Miofibril 
daxilində Z membranından  əlavə miozin və aktin tellərini bir-
birilə birləşdirən saysız-hesabsız digər körpücüklər olduğu da 
aşkar edilmişdir. 
Eninə körpücüklərin işi. Miozin liflərinin başcığı 150 mole-
kula miozindən və 20 nm uzunluğu olan eninə  çıxıntılardan 
ibarətdir. Yığılma zamanı hər bir başcıq (eninə körpücük) miozin 
lifini qonşu aktin lifi ilə birləşdirə bilər. 
Eninə körpücüklərin aktin lifi boyunca bir dəfə  hərəkəti 
nəticəsində sarkomer, ancaq 2
×10 nm, başqa sözlə, təqribən öz 
uzunluğunun 1%-i qədər qısalır. Lakin qurbağanın  əzələsinin 
izotonik təqəllüsü zamanı sarkomerlər 0,1 san-yə 0,4 mkm, 
uzunluğu 20% qısalır. Əzələ boşalan zaman miozin başcıqları ak-
tin liflərindən ayrılır. Nəticə etibarilə  əzələ boşalan zaman uz-
anluğunun dəyişməsi fəal deyil, passiv xarakter daşıyır. 
 
 
 
Şəkil 5.5. A-miofibrillərin-elektron-mikroskop sxemi; I-izotrop 
disklər; A-anizotrop disklər və H-zolaqları. B qalın miozin və na-
 
117
zik aktin tellərinin boşalma vəziyyəti və V-miofibrillərin yığılmış 
vəziyyəti. 
 
5.3. Sinir və əzələnin fizioloji xassələri.  
İzotonik və izometrik təqəllüs, əzələ təqəllüsünün növləri 
 
Sinir və əzələ liflərinin üç ümumi xassəsi vardır. Bu xassələr 
qıcıqlanma, oyanıcılıq və keçiricilikdən ibarətdir. Bundan başqa 
əzələ bir də dördüncü xassəyə malikdir ki, o da təqəllüs (yığılıb-
boşalma) qabiliyyətidir. 
Qıcıqlanma.  Mühitin orqanizmə göstərdiyi təsirə  qıcıq dey-
ilir. Qıcığı törədən vasitəyə qıcıqlandırıcı adı verilir. Qıcığı başa 
gətirmək üçün canlıya müəyyən miqdar enerji ilə  təsir etmək 
lazımdır. Təbiətdə başlıca 5 kinetik enerji forması olduğu üçün 
ona müvafiq olaraq 5 növ qıcıq vardır: mexaniki, istilik, kimyəvi, 
elektrik  və  şüa  (işıq). Canlıların qıcığı  qəbul edə bilmək 
qabiliyyətinə  qıcıqlanma  deyilir. Canlının qıcığa qarşı verdiyi 
cavaba  oyanma deyilir. Qıcıqlanma və oyanıcılıq isə  hər bir 
bioloji varlığa xas olan həyat prosesidir. İndi biz bu beş elementin 
hər birisindən ayrıca danışmalıyıq. 
Qıcığı törədən amilə  qıcıqlandırıcı  deyilir. Təbiətdə 
qıcıqlandırıcının sayı tükənməzdir. Məsələn, mexaniki təsir 
göstərən bütün cismlər, yanan kibrit, şam, duz, turşu, qələvi, üzvi 
və qeyri-üzvi məhlullar, daimi, dəyişən, induksion elektrik 
cərəyanı, Günəş şüası, süni işıq, radiofəal şüalanma (alfa, beta və 
qamma  şüaları, rentgen şüaları), bioloji varlıqlar – heyvanlar, 
bitkilər, mikroblar, viruslar və s. qıcıqlandırıcı hesab edilir. 
Əzələlərin təqəllüsü.  Skelet  əzələsi yığılarkən 3-4 kq/san
2
 
yaxın güc şərf edə bilər. Bir çox əzələlər nisbətən böyük eninə 
kəsiyə malikdirlər və çox böyük güc şərf edə bilərlər.  İnsanın 
bütün əzələlərinin əmələ gətirə biləcəyi gərginlik təqribən 25 tona 
yaxındır. Sərf edilən  əzələ gücü əzələnin işinin xarici mexaniki 
şəraitindən asılıdır. Yığılma izotonik və izometrik olur. 
Adətən  əzələ innervasiya olunduğu motoneyronlardan ona 
fəaliyyət cərəyanı daxil olduqda oyanır; sinir-əzələ sinapsından 
vasitəsiz daxil olan oyanmanın nəticəsində əzələ də fəaliyyət po-
downloaded from KitabYurdu.org

---