Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
102 
keçdiyi üçün katod mühitini müvəqqəti paralic edir və  təqəllüs 
alınmır. Qüvvəli cərəyanda anelektroton katelektrotondan qüvvəli 
olduğu üçün indeferent nöqtə katoda yaxın yerləşir.  
Qüvvətli cərəyanla qalxan istiqamətdə dövrə bağlanan anda 
oyanma qabiliyyəti anod mühitində paralic edir, ona görə  də 
təqəllüs alınmır, ani momentdə  təqəllüs alınır, çünki paralic 
nöqtədə katod mühiti əzələdən uzaqdır.  
Zəif cərəyanda – katelektroton, anelektrotondan qüvvəli olur. 
Cərəyan istiqamətindən asılı olmayaraq dövrə bağlananda təqəllüs 
var, acılanda yox. Buna səbəb zəif cərəyan ilə enən istiqamətdə 
dövrəni bağlayan anda katod mühitində  əmələ  gələn oyanma 
qabiliyyəti, oyanma xəttini keçdiyi üçün təqəllüs alınır. Dövrəni 
açan anda anod mühitində  əmələ  gələn oyanma qabiliyyəti A 
xəttinə çatmır və təqəllüs əmələ gətirmir. Zəif cərəyanda katelek-
traton, anelektratonadan qüvvəli olduğu üçün indeferent nöqtə 
anoda yaxın olur. 
Orta cərəyanda cərəyanın istiqamətindən asılı olmayaraq hər 
iki anda təqəllüs var. Orta cərəyanın enən istiqamətdə dövrə bağ-
lanan anda və acılan anda oyanma qabiliyyətləri hər iki mühitdə 
A xətlərini keçdikləri üçün təqəllüs alınır. Katelektroton aneklek-
trotona bərabər olduğu üçün indeferent nöqtə ortaya düşür. Qüv-
vəli cərəyanda enən istiqamətdə dövrə bağlanan anda təqəllüs var, 
açılan anda yoxdur. Qüvvəli cərəyandan enən istiqamətdə dövrəni 
bağlayan anda katod mühitində  əmələ  gələn oyanma qabiliyyəti 
əzələyə  nəql olunur, təqəllüs  əmələ  gətirir. Dövrəni açan anda 
anod mühitində C xəttini keçdiyi üçün katod mühitini müvəqqəti 
paralic edir və  təqəllüs alınmır. Qüvvəli cərəyanda anelektroton 
katelektrotondan qüvvəli olduğu üçün indeferent nöqtə katoda 
yaxın yerləşir. Qüvvəli cərəyanla qalxan istiqamətdə dövrə 
bağlanan anda oyanma qabiliyyəti anod mühitinin paralic edir, 
ona görə  də  təqəllüs alınmır, açılan anda təqəllüs alınır, çünki 
paralic sahə katod mühitində əzələdən uzaqdır. Qüvvəli cərəyanda 
anelektroton katelektrotona nisbətən böyük, indeferent sahə isə 
katoda yaxın olur. 
 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
102
V FƏSİL 
 
ƏZƏLƏLƏRİN FİZİOLOGİYASI 
 
 
Bir və çoxhüceyrəli canlıların sadədən mürəkkəbə doğru 
inkişafı prosesində əzələlərin üç növü – saya, eninəzolaqlı və ya 
skelet və ürək əzələsi formalaşmışdır.  
Əzələ bir «maşın» kimi kimyəvi enerjini bilavasitə mexaniki 
və istilik enerjisinə çevirir. 
Əzələ lifləri qıcıqlanma, oyanma, keçiricilik və qıcığın təsiri 
altında yığılıb-boşalma qabiliyyətinə malikdir. 
İnsan və heyvanın həm  ən sadə  və  dəqiqlik tələb edən  əl 
işləri, həm də  ən incə düşüncə  və duyğuları – nitqin köməyi, 
məktub yazmaq, gülmək və s. hərəkətlər  əzələlərin yığılıb-
açılması hesabına icra olunur. Orqanizmdə  əzələ kütləsi ümumi 
bədən kütləsinin 40-50%-ni təşkil edir. Ətraf  əzələlərinin 
təqəllüsü sayəsində 
bədən məkan daxilində müxtəlif 
istiqamətlərdə yerini dəyişir, həzm borusunda (mədə  və 
bağırsaqlarda) qida möhtəviyyatının evakuasiyası mümkün olur, 
damarlar daralır və genişlənir, sidik kisəsi boşalır. 
Əzələ toxumasının yığılma, qısalma elementləri (eninəzolaqlı 
skelet əzələ lifi, kardiomiositlər, saya əzələ hüceyrələri və s.) və 
əzələ  mənşəli olmayan kontraktil hüceyrələr (mioepitelial, 
miofibroblastlar və s.) tərəfindən həyata keçirilən hərəkət funk-
siyalarının  əsasını aktinomiozinin liflərinin xemomexanik 
dəyişməsi təmin edir. 
Eninəzolaqlı  əzələdə – skelet əzələ liflərində  və 
kardiomisetlərdə  yığıcı vahid – sarkomer iştirak edir. Saya 
əzələnin hüceyrələrində sarkomerlər yoxdur. Skelet əzələləri 
iradi, saya əzələlər isə qeyri-iradi hərəkətləri həyata keçirir. Skelet 
əzələlərinin fəaliyyəti iradi olub, sinir sistemi (somatik sinir 
sistemi) tərəfindən tənzim olunur. 
Qeyri-iradi  əzələlərin (ürək və saya) fəaliyyəti vegetativ 
 
103
hərəki innervasiyaya, həm də inkişaf etmiş humoral sistem 
tərəfindən nəzarətə malikdir. Bütün əzələ elementləri hüceyrə 
membranında (sarkolemma) yayılan fəaliyyət cərəyanını 
generasiya etməyə malikdir.  
 
5.1 Heyvanların təkamülündə  
hərəkət funksiyasının rolu 
 
Bəzi heyvanlar özləri üçün lazım olan qidanı passiv, yəni öz 
yerlərini tərk etmədən, digərləri isə  fəal, yəni sərbəst  şəkildə 
təzahür edən axtarışın köməyi ilə əldə edirlər.  
Hərəkət – heyvanların spesifik funksiyasıdır. 
Təkamül prosesində bitkilərdə  qıcığa cavab (tropizm, plastik 
hərəkətlər), heyvanlarda isə taksis (foto, helio, xemo, hidro), 
amöbvari, kirpikli, qamçılı  və  əzələli (eninəzolaqlı, saya əzələ) 
hərəkət növləri formalaşmışdır. 
Amöbvari hərəkətlər.  Protoplazmanın amöbvari və ya 
sitoplazmatik adlanan hərəkəti canlı varlıqların hərəkət fəallığının 
ilk növü hesab olunur. 
Amöbvari hərəkət protoplazmanın axması və cüzi təzyiqə tərəf 
qeyri-fəal  şəkildə yerləşdirilməsi və yalançıayaqlıların və ya 
psevdo podiylərin əmələ gəlməsi yolu ilə həyata keçirilir. Bu növ 
zəif hərəkət qidalanma və müdafiə davranışını təmin edir. 
Kirpikçikli və qamçılı  hərəkətlər. Bu növ hərəkət infuzor 
tərlik və  bəzi kiçik canlıların hərəkətini, mayenin bağırsaq 
boşluqlularının və molyuskaların bədənində sirkulyasiya etməsini 
təmin edir. 
Onurğalı heyvanlardan bir sıra balıqların qəlsəmələrində  və 
bağırsaqlarında, quş  və  məməlilərdə  əsas etibarilə  tənəffüs 
orqanlarında, eləcə  də qida və sidik cinsiyyət traktlarında olur. 
İnsanda titrəyişli epiteli burun boşluğunda alın və haymar 
boşluğu, troxeya və bronxlar, qadınlarda isə fallopiyev borusunun 
bir hissəsini əhatə edir.  
İnsanın tənəffüs yollarının, məsələn, burun boşluğunun selikli 
qişasının kirpikcikli epitelisi toz hissəciklərini tutub saxlayır və 
downloaded from KitabYurdu.org

---