393
funksiyası medial dizcikli cisim icra edir. Somatosensor və görmə
sensor sistemlərdə olduğu kimi, rele xarakterli talamik
neyronların baş beyin qabığına proyeksiya olunduğu sahələr
qabığın ilkin eşitmə mərkəzlərinə müvafiq gəlir. Əvvəllər zənn
edirdilər ki, baş-beyin böyük yarımkürələri qabığında, gicgah
nahiyəsində bir ilkin eşitmə mərkəzi mövcuddur. Primatlarda,
eləcə də insanda baş-beyin qabığına məxsus olan çoxlu eşitmə
sahələri (əsasən də gicgah payının dorsal hissəsində) olduğu
müəyyən edilmişdir. Belə təsəvvürlər də var ki, eşitmə qabıqda
daxili qulaq ilbizinin koxleotipik quruluşu (özünəbənzərliyi və
tonotipik mənzərəsi ilbiz boyunca səs tonlarına köklənmə
ardıcıllığı) əks etdirən «nümayəndəliklər» mövcuddur. Tonotopik
«nümayəndəlik» səslərə tezlik göstəricilərinə görə geniş
diapazonda reaksiya vermək funksiyasına malik olduğu güman
edilir (şəkil 8.12).
Şəkil 8.12. Əsas eşitmə yolları (beyin sütununun arxadan görünüşü,
beyincik, baş-beyin yarımkürələri çıxarılmış): 1-beyin qabığına (yuxarı
gicgah qırışığı), 2-talamus, 3-Yuxarı təpələr, 4-aşağı təpələr, 5-retikulyar
formasiya, 6-İlbizin arxa və ön nüvələri, 7-daxili dizəbənsər cism, 8-
394
yuxarı beyincik yolu, 9-beyinciyin soxulcanı, 10-beyinciyin orta ayağı,
11-eşitmə xətti, 12-uzunsov beyin, 13-yuxarı zeytun, 14-spiralvarı düyün,
15-ilbizdən, 16-IV mədəcik.
8.12. Səsin istiqamətinin təyini. Eşitmə duyğusu
Hər iki qulaq eyni cür işləyir, onlar səs mənbəyini səs tonları
və başın hər iki tərəfində onları tutma müddətləri arasındakı
fərqlərə görə təyin edə bilər. Səsi əvvəlcə səs mənbəyinə yaxın
olan qulaq tutur. Alçaq səslər böyük dalğa uzunluğuna malik
olduğuna görə başın yanından otüb keçə bilir və bir qulaq o biri
qulaqdan səsi tez tutur. Əgər səs mənbəyi öndə və ya arxada,
bədənin orta xətti üzrə olarsa, onun, hətta minimal yerdəyişməsi
həmin səsi tutmağa imkan verir. Bu kimi qabiliyyət insanda yaxşı
inkişaf etmişdir. Səsin gəlmə müddətləri arasındakı minimal fərqi
duymaq eşitmə siqnallarının eşitmə mərkəzlərində (koxelyar
nüvə, yuxarı zeytun nüvələri, dördtəpəli cismin arxa təpələri,
qabığın eşitmə zonaları) konvergensiyası və analizi sayəsində
mümkündür. Yüksək tezliyi olan səslərin dalğa uzunluğu başın
ölçüləri ilə müqayisədə kiçikdir və başdan əks olunur. Bu hal sağ
və sol qulaqa gələn səslərin intensivliyində fərq yaradır, insanda
qulaqlar bu fərqi tutmağa qadirdir.
İnsanda eşitmə duyğuları yaxşı inkişaf etmişdir. İnsanlar
kifayət qədər geniş diapazonda olan səsləri (16Hs-dən 20min Hs-
ə qədər, musiqi səsləri şkalasına görə 10 oktavaya yaxın səsləri)
qavraya bilirlər. Yaşla əlaqədar olaraq insanın yüksək səs
tezliklərinə həssaslığı zəifləyir, ona görə də eşitmə diapazonu
yaşlı və ahıl adamlarda get-gedə azalır. Tezliyə görə yaxın olan
iki səs arasında ən az fərqi tutmaq bacarığı səsləri fərqləndirmə
qabiliyyəti kimi xarakterizə edilir.
Eşitmə həssaslığının mütləq qapısı deyilən anlayış mövcuddur.
Bu, səs qıcığı təqdim edilən halların 50%-ində səsin minimal
qüvvəsini hiss etmək qabiliyyətidir. Eşitmə həssaslığının minimal
və maksimal həddi səsin tezliyindən (dalğa uzunluğundan),
eşitmə reseptorları və eşitmə yollarının morfofunksional
vəziyyətlərindən, yaşdan və digər faktorlardan asılıdır. İnsanın
maksimal eşitmə həssaslığı səslərin 500Hs-dən 4000Hs-ə qədər
downloaded from KitabYurdu.org
395
olan diapazonundadır. İnsanda nitq sahələri və onların
qavranılması bu diapazonda baş verir. 500Hs-dən aşağı tezliyi
olan səslərə qarşı həssaslıq insanda azalır. Bu insanı daim alçaq
səsləri və küyləri hiss etmək hallarından qismən qoruyur.
8.13. Görmə sensor sistemi. İşıq və işığa həssaslıq
Beyin görmə orqanı vasitəsilə sensor məlumatların 90%-dən
çoxunu alır. Gözün torlu qişası elektromaqnit şüalarının dalğa
uzunluqları 400-800 nm intervalında olan hissəsini qəbul edir.
Görmə orqanının fizioloji rolu, birincisi, bu optik cihaz xarici
mühit əşyalarından işığı toplayıb torlu qişada xəyala çevirməkdir,
ikincisi isə torlu qişada alınan xəyalları sinir siqnallarına çevirib
görmə qabığına nəql etməkdir. Günəşin və qalan kainatın işığı
Yer üzündə yaşayan canlı orqanizmlərin həyatında olduqca mü-
hüm rol oynayır. Onların böyük əksəriyyəti günəş şüalarının
bilavasitə təsirlərinə məruz qalır. Canlı orqanizmlər cansız
cisimlər kimi işıq şüaları əks etdirirlər, Günəş və Kainat işığı, bu
əks olunan işıq birlikdə yer üzündə işıqlılıq, işıqlı mühit yaradır.
Təbii işığın spektrində nə çox, nə də az fiziki enerji daşıyan dar
bir zona var ki, o görünən işıqdan ibarətdir, ona ağ işıq deyilir.
İnsan və heyvanlarda bu işığı görmək üçün xüsusi görmə üzvləri,
gözlərin işığa həssas reseptorları (fotoreseptorlar) və görmə
prosesi təmin edən spesifik sinir mexanizmləri meydana
gəlmişdir. İnsan xarici aləm haqqında informasiyanın 85-90%-i
qədəri məhz gözlərinin görmə qabiliyyəti sayəsində əldə edir.
Canlı orqanizmlərin işığa qarşı ən bəsit həssaslığı səpkin
(diffuz) işıqlığın ayrı-ayrı çalarları ayırd etmək qabiliyyəti ilə
əlaqədardır. Mürəkkəb heyvan orqanizmlərinin böyük əksəriyyəti
işıqlığın surətli dəyişiklikləri və lokal fərqləri hiss etmək və
qavramaq qabiliyyətinə malikdir. Bu, görmə sahəsində
hərəkətləri, yerdəyişən cansız və canlı obyektləri görmək, təyin
etmək, izləmək imkanları yaradır. Bu kimi funksiyalar tələb edir
ki, görünən hərəkət və ya obyektlərin obrazları fotoreseptor
ekranında mütləq təkrar yaransın və əks olunsun.
Bir çox heyvan orqanizmləri görmə obrazları və təsvirləri
396
fotoreseptor ekranında, gözün tor qişasında fokuslaşdırmaq,
tanımaq və manipulyasiyalara uğratmaq xassələri kəsb etmişdir.
Onlar diffuz işıqlığın parlaqlıq və polyarlıqları fərqləndirmək,
hərəkət səmti seçmək və naviqasiyada ondan istifadə etmək
iqtidarı qazanmışdır.
İbtidai heyvanlar aləmində ətraf mühitin işıqlıq dərəcələri və
işıqlığın mənbələrini hiss edə bilən bəsit görmə orqanlarından
tutmuş nisbətən mürəkkəb görmə orqanlarına qədər müxtəlif
quruluşlarda təşkil olunmuş çeşidli görmə sensor sistemlərə rast
gəlmək olar. Həşəratlarda fəaliyyət göstərən çox gözcüklü görmə
orqanları (faset gözlər və gözlərin digər formaları) onurğasızlarda
işıqlığın müxtəlif xassələri qavramaq bacarığından xəbər verir.
Bir sıra onurğasızlarda və onurğalıların, demək olar ki, hamısında
cüt, bilaterial (binakulyar) görmə orqanı-gözlər formalaşmışdır.
Bu halda iki gözdən gələn görmə siqnalları inteqrasiya olunaraq
orqanizmə ətraf mühitin işıqlılığının dərinliyi, genişliyi, yaxın və
uzaqlığı duymaq imkanları verir. Bu, işığa həssaslığın, görmənin
daha mükəmməl səviyyəsidir. Bir çox heyvan növləri, o cümlədən
insan işıq spektrinə məxsus rəngləri duymaq qabiliyyəti nümayiş
etdirir, rəngli görmə görmənin ən mürəkkəb və ali forması kimi
inkişaf etmişdir.
8.14. Fotoresepsiya
Fotoreseptor hüceyrələr heyvan orqanizminin yalnız müəyyən
yerlərində, əsasən də baş hissəsində lokallaşmışdır. İşığı
qavramaq üçün ixtisaslaşmış bəsit görmə orqanı ibtidai
onurğasızlardan olan bağırsaqboşluqlarda rast gəlinir. İşığa həssas
hüceyrələrin və orqanların filogenetik inkişaf xətti onurğasızlar
aləmində xeyli divergensiyalara məruz qalmış, işığı qəbul edən
çuxurcuqlar, daraqcıqlar, kiprikciklərin modifikasiyalarından
tutmuş xeyli mürəkkəb quruluşlu gözcüklər və gözlər kimi
orqanlara qədər təkamül etmişdir. Aşağıda onurğasızlarda rast
gələn gözcük və gözlərin müxtəlif tipləri göstərilmişdir (şəkil
8.13).
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |