369
tazın tərəddüdləri, zəhərli və dərman maddələrinin təsirlərini
qəbul edir. Qandakı şəkərin (qlükoza) miqdar dəyişiklikləri tut-
maqda vissero-xemoreseptorlar böyük rol oynayırlar. Vis-
seroxemoreseptorlar daxili reseptorların çox mühüm yarımsinifi
təşkil edir. Onlar bədənin kimyəvi tərkibinin müxtəlif həyatı
vacib aspektrləri haqqında informasiyaya verməkdə ixtisaslaş-
mışdır.
Visseromexanoreseptorlar
orqan və toxumalarda baş verən
mexaniki dəyişikliklərə həssaslıq göstərirlər. Onlar həmçinin vis-
seral orqanlara kənardan edilən mexaniki təsirləri (toxunma, təz-
yiq və s.) qəbul edir.
Visseromexanoreseptorlar dəridə lamisə hissləri oyadan
mexanoreseptorların invariantları hesab olunur. Əzələ, vətər və
oynaqlarda tarımlıq hissləri oyadan propioreseptorlar da
visseromexanoreseptorlar qrupuna aiddir. Daxili
mexanoreseptorların həssaslıq dərəcələri müxtəlifdir, orqanların
konsistensiyalarından və funksional xassələrindən çox asılıdır.
Visserotermorespsiya.
Daxili reseptorların bu növü istiqanlı
(homoyoterm) orqanizmlərdə daxili hərarət (tempratur)
dəyişiklikləri tutmaqda ixtisaslaşmışdır. Dəridə geniş yayılmış
termoreseptorlardan fərqli olaraq daxili orqan və toxumalarda
termoreseptiv aparatlar sayca azdır, məhdud şəkildə yayılmışdır.
Onlar yüksək energetik metabolizm həyata keçən, daxili mühit
mayeləri çox konsetravsiya olunan yerlərdə, hipotalamusda
tapılmışdır. Visserotermoreseptorlar bədənin istiliyini tənzim
etməkdə iştirak edirlər.
Osmoreseporlar.
Visserotermoreseptorların bu növü hüceyrə,
toxuma və orqanlarda mayelərin qarşılıqlı yerdəyişmələri zamanı
yaranan təzyiq fərqləri, qanda və hüceyrəxarici mayedə osmotik
fəal maddələrin qatılıq qradiyentləri, hipotonik və hipertonik
vəziyyətləri qeydə alır. Məməlilərdə osmoreseptorlar qaraciyərdə,
ağciyərlərdə, dalaqda, böyrəklərdə, bəzi
əzələlərdə,
hipotalamusda tapılmışdır.
Baroreseptorlar.
Onurğalılarda daxili kimyəvi hissiyyat
növlərindən biri olub, qanda oksigenin (O
2
) miqdar və ya
370
gərginlik dəyişiklikləri, qan təzyiqi haqqında informasiya verir.
Qanda (O
2
) gərginliyinə reaksiya verən xüsusi
visseroxemoresptiv karotid orqan əmələ gəlmişdir. Bu orqan
əksər onurğalılarda təşəkkül etmişdir. Məməlilərdə karotid orqan
ürəkdən yuxarıda, başı qanla təchiz edən xarici və daxili yuxu
artireyaları arasında yerləşir, başa gələn arterial qanı ilə təmasda
olur.
Bu xırda sensor aparat dil-dodaq sinirin (IX beyin siniri) lifləri
ilə sinirlənir, uzunsov və orta beyin mərkəzləri ilə əlaqəlidir.
İnsan normal nəfəs alanda, yəni qanda O
2
qatılığı normal olanda
karotid cisim az qıcıqlanır, bu halda onun impulsları tənəffüs mər-
kəzləri zəif oyadır. Haçan ki, qanda O
2
azalır, anoksiya vəziyyəti
yaranır, onda karotid cisimdə oyanmalar güclənir, tənəffüs
mərkəzləri daha intensiv impulsasiyalara məruz qalır, qanda O
2
normal olmasına yönəldilmiş reflektor reaksiyalar işə düşür.
Aşağıda məməlilərin karotid orqanı və onun əlaqələri sxematik
olaraq göstərilmişdir (şəkil 8.6).
Şəkil 8.6. Siçovulda karotid cismin sxematik təsviri.
XIX əsrin sonlarından bəri fiziologiya sahəsində aparılmış fun-
damental tədqiqatların mühüm bir hissəsi interoresepsiya və onun
mexanizmlərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. K.Bernar,
İ.P.Pavlov, V.M.Bexteryev, K.M.Bıkov, V.N.Çerniqovski,
İ.M.Bulgin, A.İ.Qarayev və başqaları interoreseptorlar ilə mərkəzi
sinir sistemi arasında qarşılıqlı əlaqələri haqqında geniş elmi
təsəvvürlərin formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Bu sahədə
downloaded from KitabYurdu.org
371
kortiko-visseral əlaqələr haqqında təlim böyük rol oynamasıdır.
İnteroresepsiyanın mərkəzi əlaqələri
İnteroreseptorlardan gələn sinir impulsları müxtəlif hissi sinir
kanalları vasitəsilə mərkəzi sinir sisteminin bir sıra şöbələrinə
daxil olur. Bu siqnallar ilk növbədə onurğa beyninə, uzunsov və
ara beyin strukturlarına, daha sonra qabıqaltı və qabıq sahələrə
doğru ötürülür. İnterorepseptorlar ilə uzunsov beyin, retikulyar
formasiya, hipotalamus, talamus, limbik qabıq və somatosensor
qabıq sahələri arasında bir başa və dolayı əlaqələr müəyyən edil-
mişdir. Onlar visseral mühitin dəyişiklikləri tənzim etməkdə
mühüm rol oynayır.
8.6. Əzələ hissiyatı (proprioresepsiya).
Əzələ reseptorları
İnsan və heyvanlar lamisə (taktil), görmə, müvazinət, eşitmə
və digər somatosensor sistemləri vasitəsilə xarici aləm haqqında
daim məlumat alır və müvafiq hərəki aktları icra edir. Onlar eyni
zamanda bədəndə yaranan mexaniki təsirlər, bədən hissələrinin
məkanda vəziyyəti, skelet əzələlərinin funksional gərginliyi, əzələ
tonusu, əzələ və dayaq (sümük, bağ, vətər) ünsürlərinin bir-birləri
ilə qarşılıqlı münasibətləri haqqında sistematik olaraq informasiya
alırlar.
İnsan və heyvanların həyat fəaliyyətində əzələ hərəkətləri çox
önəmli rol oynayır. Davranış aktlarının, demək olar ki, hamısı
əzələ hərəkətləri ilə müşayiət olunur. Əzələ hərəkətlərinin incə
tənzimi əksəriyyət orqanizmlərin davranışı üçün birinci dərəcəli
əhəmiyyət kəsb edir, bu xüsusilə ali heyvanlarda və insanda
olduqca vacib fizioloji tələbat kimi meydana gəlmişdir.
Bədən hərəkətləri haqqında informasiyanı eyni zamanda bir
neçə tip reseptorlar verir, bu reseptorlar sklet-əzələ sisteminin hər
yerində, hərəki reaksiyalar icra olunan bütün bədən hissələrində
yayılmışdır. Amma skelet əzələləri, onları sümüklərə birləşdirən
372
vətər və bağlar, habelə oynaq kisələri əzələ hissiyatı təmin edən
sensor hüceyrələri ilə daha zəngindir. Bizim mərkəzi sinir sistemi
üçün bədəndə baş verən hərəkətlər haqıqnda mümkün qədər geniş
və dəqiq informasiya lazımdır, ona görə də beyin bir neçə
kanaldan gələn hərəki informasiyaları təhlil etməyi üstün tutur.
Əzələ hissiyyatı dedikdə adətən skelet əzələlərindən və
vətərlərdən gələn hissi siqnallar nəzərdə tutulur. Görkəmli fizioloq
Çarlz Şerrinqton hələ keçən əsrin əvvəllərində dayaq-əzələ
sisteminin bütün sensor siqnalları proprioresepsiya, bu sistemə
məxsus reseptorları proprioreseptorlar adlandırmışdır. Hə əzələ
hissiyatı, nə proprioresepsiya dərk edilən hissiyyat deyildir. Amma
proprioreseptorların bir qismi dəri reseptorları ilə bir yerdə
ətrafların (ayaq və əllərin) vəziyyəti və hərəkətlərinə dair hisslər-ki-
nesteziya yaradır, bu artıq dərk edilən hisslərə aiddir. XIX əsrdə
yaşamış fizioloq Ç.Bell onu «altıncı hiss» adlandırmışdır. O, ilk
növbədə ali heyvanlara və insana məxsusdur. Kinesteziya həm də
bizim bədən qüvvəsi, ağırlığı və cəhdləri haqqında duyğuları da
əhatə edir.
Proprioreseptorlar bir çox onurğasız heyvanlarda vardır, onlar
xüsusən buğumayaqlılarda mühüm rol oynayır. Bədən
seqmentlərini və buğumlu ətrafları idarə edən xüsusi qrup
əzələlrin inkişafı onlarda ixtisaslaşmış müxtəlif tip reseptorların
əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Xərçəngdə ən sadə
reseptor əzələnin tarımlığını hiss edən reseptordur. Tarımlıq
reseptorları sinirlənən əzələlər arasında, səthə yaxın yerlərdə
lokallaşır və mərkəzi sinir sisteminin eferentasiyaları sayəsində
çox incə bir surətdə tənzimlənirlər. Mərkəzin motoneyronları bu
reseptor hüceyrənin həssaslığını artıra və ya azalda bilər.
Onurğalı heyvanların təkamülündə ixtisaslaşmış əzələ
reseptorları gec əmələ gəlmişdir. Bəzi tədqiqatçılar belə hesab
edir ki, balıqlarda bədən əzələlərində sensor sinir ucları yoxdur və
ya çox azdır. Balıqların ancaq bəzi növlərində üzgəclərin əsasını
əhatə edən əzələlərdə və birləşdirici toxumada sərbəst hissi sinir
ucları aşkar edilmişdir, onlar üzgəclərin əyilmələrini idarə
etməkdə iştirak edirlər. Amfibilər heyvanlar aləmində ilk əzələ
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |