346
təsirin günün uzunluğundan asılı olduğu məlum oldu.
Epifiz vəzi heyvanlarda fotoreseptor funksiya daşımaqla ona
ətraf mühitin işıqlanmasından asılı olaraq mühitdən bələdçiyə ilk
dəfə 1959-cu ildə amerikan alimi dermotoloq Lernerin rəhbərlik
etdiyi alimlər qrupu epifiz vəzinin qovuqcuqlarından dəriyə
ağardıcı təsir göstərən (melatonin serotonindən, o isə triptofan-
amin turşusundan sintez olunur) və çox yüksək müalicəvi təsirə
malik melatonin hormonunu sintez etdilər. Melatonin gözün torlu
qişasında və bağırsaqlarda əmələ gəlir. Buradan aydın olur ki, epi-
fiz vəzi yüksək fəaliyyət göstərən neyrosekresiya vəzisidir.
Melatonin məmlilərin cinsiyyət vəzilərinə təsir edərək cavan
heyvanlarda cinsi yetişkənliyi ləngidir. Yaşlı dişi heyvanlarda isə
yumurtalığın kiçilməsinə, estral dövrün ləngiməsinə təsir edir.
Epifiz vəzinin hormonu melatoninin sintezi işıqda azaldığı üçün,
quşlarda cinsi fəallıq fəsli xarakter daşıyır və günün uzunluğu
uzun olan yazda və yayda cinsi fəallıqları artır. Bu isə özünü bala
verməkdə, yumurta qoymaqda göstərir.
Beləliklə, epifiz vəzini ona simpatik sinirlə daxil olan
məlumatları humoral amillərə çevirən neyroendokrin transduktor
orqan kimi adlandırmağa əsas verir. Serotonin epifizdə gündüzlər
daha çox sintez olunur, gecələr isə iki fermentin (HİOMT –
hidrooksindolmetiltransferaza və asetil aniltransferaza) təsiri ilə
melatoninə çevrilir.
Serotonin qan təzyiqini yüksəldir, MSS-də impulsların nəql ol-
unmasında mediator rolu oynayır. Epifiz maddələr mübadiləsini,
su, duz, karbohidrat mübadiləsini, digər endokrin vəzilərin
fəaliyyətini hipotalamo-hipofizar-böyrəküstü vəzi sistemi
vasitəsilə tənzimləyir – ləngidici təsir göstərir. Melatonin ürək-
damar, şiş xəstəlikləri, diabet, insult və s. xəstəliklərin
müalicəsində effektli təsir göstərir.
Beləliklə, epifiz gecə və gündüzü işıqlanma ritmindən asılı
olaraq orqanizmin uyğunlaşma prosesində iştirak edən bioloji saat
rolunu oynayır. Melatoninin təsir mexanizmi aşağıdakı kimidir.
Torlu qişanın işıqlanmasının intensivliyinin dəyişməsi görmə
yolu və əlavə ritinohipotalamik yolla hipotalamusun xiazma üstü
347
(restroventral hissəsinə) nüvəsinə verilir. Supaxiazmatik nüvədən
siqnallar paraventikulyar nüvə vasitəsilə onurğa beyninin yan
sütunlarının preqanqlionar simpatik neyronlarını aktivləşdirir
(şəkil 7.29,B). Simpatik preqanqlionar lifləri simpatik sütunun
yuxarı boyun düyününü fəallaşdırır. Yuxarı boyun düyününün
postqanqlionar simpatik lifləri pinealositlərin plazmolemması ilə
qarşılıqlı təsirdə olan noradrenalin sintez edir. Melatonin effekti
zəif öyrənilsə də, melatoninin və hipofizdə period-1 (endogen
saatla əlaqəsi olan geni) hipotalamus geninin transkripsiyasını
insulə edir. Melatoninin reseptorları G-zülalı ilə əlaqəsi olan
transmembran qlikoprotein-hipofizdə, xiazmaüstü nüvədə (N-
supraxiazmatikus) hipotalamus, torlu qişa, MSS-nin müxtəlif
nahiyələrində və bir sıra orqanlarında mövcuddur.
7.18. Timus (çəngələbənzər) vəzinin daxili sekresiyası
Timus. İnsanda döş qəfəsində yerləşən timus vəzi yuxarı ucu
nəfəs borusuna, aşağı ucu aortaya bitişir. 14-16 yaşına qədər
çəkisi 35-50 qr-a qədər çatır. Bu yaşa qədər əsas funksiyası
cinsiyyət vəzilərin inkişafına mane olmaqdır. Bu vəzi cinsiyyət
vəziləri yetişənə qədər uşaqlarda onu ləngidir. Cinsiyyət
yetişkənliyi dövrü başladıqdan sonra bu vəzi cinsi funksiyaya
təsir edə bilmir. Bu cinsiyyət vəzilərinin ləngidici təsiri ilə
bağlıdır.
Döş sümüyü önündə yerləşən bu orqan bir sıra peptidlər hazır-
layır. Hesab olunur ki, bu peptidlər immunoloji müdafiə
mexanizmlərində iştirak edirlər, ancaq bu hərtərəfli öyrənilməyib.
Tumus vəzi zədələndikdə əzələ zəifliyi, süstlük və psixi
pozğunluqlar baş verir. Cavan yaşlarda tumus vəzinin çıxarılması,
mineral mübadiləsinin pozulmasına səbəb olur. Sınmış sümüklər
gec sağalır. Deməli, timus vəzi kalsium duzlarının sümük
hüceyrələrinə daxil olmasını tənzim etməklə, onların uzanmasına
səbəb olur. Timus vəzi limfositlərin əmələ gəlməsini tənzim
etməklə qan yaradıcı funksiyaya kömək etmiş olur. Bəzən həddi
buluq dövründən sonra da, timus vəzi öz fəaliyyətini davam et-
downloaded from KitabYurdu.org
348
dirir.
7.19. Böyrəklər. Toxuma hormonları
Böyrəklər. Yuxarıda qeyd olunub ki, böyrəklər endokrin
orqanlardırlar, belə ki, o, renin və (vitamin-D)-hormonu sintez
edir. Qanın funksiyaları bəhsində böyrəklərdə eritropoetinin
yaranması və onun eritropoezdə rolu əks olunub.
Toxuma hormonları. Əvvəldə endokrin vəzilərin hormonları
ilə müxtəlif toxumalarda yaranan və həmin toxumada qonşu
hüceyrələrə hormonobənzər təsirə malik olan maddələr arasında
sərhəddin müəyyənləşdirilməsinin çətinliyi qeyd olunub. Paraktin
təsirə malik bu cür maddələr qrupuna indi belə hesab edirlər ki,
aşağıdakılar daxildir: prostaqlandinlər, prostatsiklinlər və tron-
boksanlar. Onlar orqanizmin müxtəlif funksiyalarında vacib rol
oynayırlar və digər hormonların təsirini artırır və ya azaldırlar. Bu
yaxınlarda müəyyən olundu ki, ürək endokrin orqandır, belə ki,
onda böyrəklərlə Na-un çıxarılmasını stimulə edən peptid hazır-
lanır. Bu peptid ürəkönünatrium-uretik faktor adını alıb.
Müxtəlif orqanların xüsusi hüceyrələrində hazırlanan bu hor-
monlar histohormonlar və ya parathormonlar adlanır. Məsələn,
həzm sisteminin orqanlarında aşağıdakı adları verilən hormonlar
haqqında ətraflı məlumat verilir: qastirin, sekretin, pankreozmin,
entroqastrin, entroqastron, xolisistokinin və villikilin və s.
Böyrəklərin yukstomaqlomerulyar aparatında hazırlanan renin
fermenti, böyrəklərdən qana keçir və plazmanın zülal fraksiyası
qlobulini hipertenzinogenin (angiotenziogen), peptid hipertezin və
ya angiotenzin-1-ə çevirir. Bu isə dipeptidkarbolksipeptidaza fer-
mentinin təsirindən agiotenzin-II-yə çevrilərək damarların daral-
ması üçün saya əzələlərinə büzücü təsir edir.
Ağciyərlər, mədəaltı vəzidə, tüpürcək vəzidə əmələ gələn kal-
lidin hormonu qan təzyiqini aşağı salır. Ağrı qıcığının təsirindən
dəridə, əzələdə, mədədə əmələ gələn bradıkinin damarlara
genəldici təsir edir. Histamin əks laxtalanma təsirinə malik ol-
349
maqla kapillyarların keçiriciliyini artırır.
Serotonin (5-hidrooksitripriptamin)-arterial təzyiqi yüksəldir,
adrenalinə bənzər təsirə malikdir.
Paratorin – çənəaltı vəzinin ekstraktından alınıb. Bu maddə
qığırdaq, sümük toxumasının inkişafına təsir göstərir.
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |