Ə. N. Quliyev azərbaycan-rusiya münasiBƏTLƏRİ tariXİNDƏN
Yüklə 399,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
| O.)
nəinki yerli erməniləri düşmənlərin (yəni türklərin — Ə. Q .) hücumundan müdafiə edir, həmçinin Sataq özü «bizə (Rusiyaya - Ə. O.) tərəfdardır», həmçinin yüzbaşı Sataq Dərbənd komendantına göndərdiyi məktubda bu sözləri yazmışdı: «Yolunuzu gözləməkdən gözümüzün kökü saraldı; bilmirik başınız hələ qarışıbdır, gecikmək yaxşı deyil, tez gəlin»3. Gəncədəki azərbaycanlılar da rus hökuməti ilə canlı əlaqə saxla yaraq, rus hökumət adamlarının yanına nümayəndələr və məktublar göndərirdilər. Onlar çarın elçisi İvan Karapetə göndərdikləri mək tubda xahiş etmişdilər ki, o da öz tərəfindən ruslara müraciət edib onlardan hərbi yardım istəsin. Məktubda deyilirdi: «1.000 rus əsgəri şəhərimizə (Gəncəyə) gəlsə, həm gürcülər, həm də azərbaycanlılar 36 1 Yenə orada. : n.T.Apy-noHSH. Göstərilən əsəri, səh. 125. 3 Yenə orada, səh. 135. və ermənilər ruhlanarlar, padşahımız (rus çarı) öz əsas qüvvələri ilə köməyə gələnə qədər biz osmanlılara qarşı vuruşub onlara cavab verərik»1. 1724-cü ildə gəncəlilər çarın adına iki məktub göndərmişdilər. Bu məktublar gəncəlilərin ruslara meylini aydın ifadə edirdi. Birinci məktub Nurməhəmməd, Məhəmmədəli, Xanverdi, Allahverdi, Xu- daverdi, Şuxrulla, Məhəmmədir, Məhəmmədrza və 32 başqa adam tərəfindən imzalanmışdı. Məktubu yazanlar rus çarından xahiş edirdilər ki, onların torpağına soxulan «türklərin işğalçı əllərini kəsmək» və «onların torpağını qorumaq...»2 üçün yardım göstərsin. Həmin məktubların tərtib edilməsində və imzalanmasında Gən cənin ən geniş dairələri nümayəndələrinin iştirak etməsi, habelə Azərbaycanın başqa yerlərindən, həmçinin Ermənistan və Gürcüs tandan rus çarına göndərilən başqa məktublar və sənədlər sübut edirdi ki. Rusiya ilə birləşmək hərəkatı əhalinin yalnız yuxarı təbəqələrini deyil, həmçinin daha qabaqcıl və qüvvətli dövlət olan Rusiyanın himayəsinə keçmək istəyən bu xalqların geniş kütlələrini də bürümüşdü. Rusiyanın tabeliyinə keçən Xəzər sahili vilayətlərdə Rusiya hökumətinin gördüyü tədbirlər Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan və Dağıstan xalqları arasında Rusiyaya rəğbətin artmasında ciddi əhəmiiyyətə malik olmuşdu. Bu vilaiətlərin Rusiya dövləti tərkibinə daxil edilməsi həm də Rusiyanın xarici siyasi vəziyyətinin və iqtisadi qüdrətinin möhkəm lənməsi üçün də böyük əhəmiiyyət kəsb edirdi. Həştərxan quberni yasına gələn yolların ağzında 1722-1724-cü illərdə Svyatoy Krcst qalasının tikilməsi, Kabardanın Rusiya himayəsinə keçməsi, Dər bənd, Bakı və Rəşt şəhərlərinin rus qoşunları tərəfindən tutulması və möhkəmləndirilməsi Qafqazda və Xəzər dənizi hövzəsində Rusiya təsirinin qüvvətlənməsində mühüm amil olub, dar Dərbənd yolunu və Xəzər dənizinin mühüm limanlarını möhkəm nəzarət altında saxlamaq, Dağıstan və Kabardada öz nüfuzunu qüvvətləndirmək, ' Yenə orada, səh. 136. 2 Yenə orada. 37 Krım tatarlarının Xəzər sahillərinə gələn qolunu kəsmək, Xəzərin qərb sahilindəki vilayətlərə və şəhərlərə qarşı Türkiyənin qəsbkarlı- ğına müqavimət göstərmək üçün Rusiyaya imkan verirdi. Rus dövləti Xəzər sahili vilayətlərdə öz mənafeyini qorumaqdan ötrü mühüm tədbirlər görürdü. Dərbənd, Astara, Salyan, Niyazabad və başqa yerlərdə istehkamlar tikilməsinə başlanılmışdı. I Pyotr Dərbənddəki qədim qalaları nəzərdən keçirmiş və onun uçulan hasar larını yenidən qurmağı əmr etmişdi. Bakının şəhər qalasına bayır tərəfdən təbii daşdan 5 bürc tikilib birləşdirilmişdi1 1 . Rusiya mülkədarları və tacirlərinin mənafeyini ifadə edən I Pyotr hökuməti, hər şeydən əvvəl. Xəzər sahili vilayətləri Rusiyanın manu- faktura sənayei üçün xammal bazasına çevirməiə çalışırdı. Bu vilayətlərin gəlirini artırmaq imkanları haqqında hökumətin müzakirəsinə bir çox təkliflər verilmişdi. Rusiya hökuməti Xəzər sahili vilayətlərin təbii sərvətlərindən istifadə edilməsi barəsində bir sıra fərmanlar vermişdi. Burada ipəkçiliyi və pambıqçılığı inkişaf etdirmək, neft çıxarılmasını artırmaq, Kür çayında balıq vətəgələri təşkil etmək və s. üçün tədbirlər görülürdü. Xüsusən Bakı ilə Şamaxı arasındakı ərazidə qızıl, gümüş, mis və başqa filiz yataqlarını öyrənməyə mütəxəssislər göndərilmişdi2. Rus hökuməti qoyunçuluğun inkişaf etdirilməsi və qoyun yununun keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması qayğısına da qalırdı. I Pyotr Qubadan bir neçə qoyun gətirdib bunları Həştərxanda törədib artırmaq, həmçinin Dərbənd, Bakı və başqa şəhərlərdə ağ yun hazırlanmasının öyrənilməsi haqqında əmr vermişdi. I Pyotr Bakı ətrafında çoxdan çıxarılmaqda olan ağ neft ilə xüsusilə maraqlanırdı. O, 1723-cü ildə general Matyuşkinə yazmışdı: «Əmr ver ki, Bakıdan bir neçə pud ağ neft götürüb bizə göndərsinlər...». Bundan bir il sonra I Pyotr general Matyuşkinə yenə belə bir əmr vermişdi: «Min pud və mümkün olduğu qədər ağ neft 1 П.Г.Бутков. Göstərilən əsəri. 1 hissə, səh. 48. : M.А. Полиевктов. Проект хозяйственной эксплоатации оккупированных в XVIII в. Россией прикаспийских областей Кавказа. Материалы по истории Грузии и Кавказа, IV buraxılış, səh. 289. 38 göndərin»1. Rus hökuməti Azərbaycanın Xəzər sahilindəki vilayətlərində bağçılıq və şərabçılığı da inkişaf etdirmək, burada tütün plantasiyaları yaratmaq, zəfəran və boyaqlar yetişdirilməsi işini genişləndirmək niyyətində idi. Bu məqsədlə bir neçə dövlət təsərrüfatı təşkil edilməsi nəzərdə tutulurdu. Həmin təsərrüfatların düzəldilməsi və idarə olunması rus komandanlığının nümayəndələrinə tapşırılırdı. Bu təsərrüfatlarda yerli qarnizonların əsgərlərindən və xüsusi olaraq səfərbərbərliyə alınan yerli kəndlilərdən istifadə edilməli idi. Şamaxı və Dərbənd ətrafında meyvə bağları və üzümlüklər salınmışdı. Hər yerdə şöhrət qazanan Bakı zəfəranına da ciddi fikir verilirdi. Bakı zəfəranının kökləri təcrübə üçün hətta Peterburqa göndərilmişdi. Azərbaycanın xam ipəyi Rusiyanın inkişaf etməkdə olan manu faktura sənayesi üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Peterburq və Moskvanın ipək manufakturaları yerli xammal almaqdan ötrü öz nümayəndələrini Xəzərin qərb sahilindəki vilayətlərə göndərirdilər. Lakin bu zaman Şirvanın ipəkçilik təsərrüfatları dağılmış bir halda idi; buna görə də rus hökuməti ölkə əhalisinin bu qədim təsərrüfat sahəsini canlandırmaqdan ötrü ciddi tədbirlər görürdü. Rusiyanın Azərbaycan və başqa Şərq ölkələri ilə iqtisadi əlaqəsini genişləndirmək məqsədilə rus hökuməti Kür çayının ağzında böyük bir şəhər tikmək fikrində idi. Bu şəhər Qafqazda mühüm ticarət mərkəzi və Xəzər dənizinin bütün qərb sahili boyu birinci ticarət şəhəri olmalı idi. Xəzər dənizi sahili vilayətlər Rusiya ilə birləşdirildikdən sonra burada təsərrüfat həyatı, xüsusən ticarət-sənətkarlıq müvəqqəti olaraq canlanmışdı. Bunu heç olmazsa ondan görmək olar ki, Bakı, Dərbənd, Səlyan və başqa şəhərlərdən Rusiya xəzinəsinin gəliri xeyli məbləğ təşkil edirdi. Lcvaşovun cədvəllərində təkcə Bakı, Dərbənd, Səlyan şəhərlərindən və bir sıra vilayətlərdən illik rüsumların məbləği 36.093 manat 35 qəpik göstərilmişdir1 ki. bu da o zaman çox böyük bir məbləğ idi. Polkovnik Gcrberin dediyinə görə, hər il dövlət 1 В. Комаров. Göstərilən əsəri, səh. 604. 606. 2 П.Г.Бутков. Göstərilən əsəri, 1 hissə, səh. 48. 39 xəzinəsinə aşağıda göstəriləli qədər pul daxil olurdu: Səlyandan (Kür çayının ağzında balıq vətəgələrindən icarə haqqı) 15.000 man. Bakıdan— duz və neft satışından, təqribən 50.000 man. Dərbənddən— gətirilən və aparılan mallardan gömrük, təqribən 1.000 man1. XVIII əsrin 20-ci illərində, Rusiya ilə ticarət əlaqəsinin xeyli qüvvətlənməsi nəticəsində Xəzərin qərb sahilindəki vilayətlərin xarici ticarət dövriyyəsi də çox artmışdı. Şabran tənəzzülə uğradıqdan sonra, xırdaca Niyazabad şəhəri Rusiya-Azərbaycan ticarətində böyük rol oynamağa başlamışdı. Rus tacirləri buraya mahud, kətan, güzgü, iynə və başqa mallar gətirir, yerli tacirlərdən isə başlıca olaraq xam ipək alırdılar1 2. Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olmuş vilayətləri Türkiyə nin zülmü altına keçən və İranın zülmü altında qalmaqda davam edən vilayətlərinə nisbətən yaxşı şəraitdə idi. Azərbaycan əhalisi içərisində Rusiyaya rəğbətin artmasını da məhz bununla izah etmək lazımdır. Xəzər sahili vilayətlərdə olan rus komandanlığının nümayəndələri Peterburqa göndərdikləri raportlarda dəfələrlə xəbər verirdilər ki, azərbaycanlıların ruslara rəğbəti və Türkiyə işğalçılarına nifrəti getdikcə artır. V. V. Dolqorukov 1727-ci ilin fevralında I Ycka- terinaya yazmışdı: «Gəzdiyim vilayətlərin hamısında məni böyük sevinclə qarşıladılar... hamı məndən xahiş edirdi ki, onları Rusiya imperiyasının himayəsinə qəbul edim... Buranın bütün camaatı böyük həvəslə sizin əlahəzrət imperator himayənizə keçmək istəyir, çünki görür ki, biz onlarla ədalətlə rəftar edirik, onlardan heç bir artıq şey tələb etmirik, diqqətlə göz qoyuruq ki, bizimkilər onları azacıq da olsa incitməsinlər, mən bu barədə bütün komandalara möhkəm fərmanlar verib müqəssirlərin şiddətli cəzalandırılacağını bil dirmişəm; Türkiyənin hökmranlığı altında olanlar isə çox hid dətlənmiş, tamamilə var-yoxdan çıxmışlar; türklər misli görünməmiş dərəcədə təhqir və zülm edirlər. Bütün camaat, həm xristianlar, həm də müsəlmanlar, hamı türklərə qarşı vuruşmağa hazırdır, yalnız xahiş 1 Yenə orada. 2 Г. Мельгунов. Поход Петра Великого в Персию. «Русский вестник» jurnalı, 110-cu cild. 1874, səh. 20. 40 edirlər ki, biz onların pənahı olaq»1. Dolqorukov həmin ilin aprel ayında Dərbəndə qayıdarkən belə bır xəbər vermişdi: «...Öz sələrim əsnasında mən Xəzər dənizi sahilində olan vilayətləri sizin imperator həzrətlərinin təbəəliyinə qəbul etdim...»2 Beləliklə, Xəzər sahilindəki vilayətlərin Rusiya hökmranlığı altı na keçməsi Azərbaycan xalqının tarixində mühüm hadisə idi. Bu vila yətlərin Rusiya dövləti tərkibinə daxil olması onların gələcək ictimai- iqtisadi inkişafı üçün geniş imkanlar yaradırdı. O zaman burada Rusi ya hökmranlığının bərqərar olması Azərbaycan, erməni və gürcü xalq larının İran və Türkiyə işğalçılarının əsrlər boyunca davam edən zülmündən tamamilə xilas olmaq ümidlərini bütünlüklə doğrultma dısa da, hər halda Azərbaycan və bütün Zaqafqaziyanın feodal İran və Türkiyənin zülmündən xilas olmağa başlamasına kömək etməli idi. Xəzər sahili vilayətlərin Rusiya tərkibinə daxil olması bu vilayətlərdə yaşayan əhali üzərinə rus çarizminin müstəmləkə zülmü kimi yeni bir ağır yük qoysa da, Azərbaycan ilə Rusiya arasında siyasi və iqtisadi əlaqələrin daha artıq inkişaf etməsi üçün obyektiv şərait yaradır, Rusiyanın Qafqaz xalqları ilə hərbi-siyasi əlaqələrinin möhkəmlənməsi və burada xarici siyasət sahəsində Rusiyaya meylin qəti formalaşmasına kömək edirdi. Bu tarixi hadisənin ən mühüm nəticəsi bir də bundan ibarət idi ki, XVIII əsrin 20-ci illərində Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan xalqlarının İran və Türkiyə feodallarına, eləcə də yerli feodallara qarşı silahlı mübarizəyə çevrilən azadlıq hərəkatı geniş miqyas almışdı. Hər yanda soyğunçuluqla məşğul olan, təcavüzkarlıq və zorakılıq edən, yerli əhalini qıran türk qoşunlarının hücumu şəraitində yüzlər və minlərlə gürcü, erməni və azərbaycanlı qaçqınları canlarını xilas etmək üçün Rusiyaya köçüb Moskva, Həştərxan və başqa şəhərlərdə məskən salırdılar. Moskvada və Rusiyanın başqa şəhərlərində olan böyük gürcü və erməni koloniyaları Qafqaz xalqlarının Rusiya ilə 1 C. M. Соловьев. Göstərilən əsəri, 4-cü kitab. XIX cild, səh. 955. 2 C. M. Соловьев. Göstərilən əsəri. 4-cü kitab, XIX cild, səh. 955 956. 41 yaxınlaşması ideyalarını yayırdılar. Lakin 1725-ci ilin yanvarında I Pyotrun vəfatından sonra çar Rusiyasının daxili və beynəlxalq vəziyyəti xeyli pisləşdi. Belə bir şəraitdə Xəzər dənizi sahili vilayətləri əldə saxlamaq Rusiya üçün çox çətin idi. Bu vilayətlər üstündə Türkiyə və İranla yeni müharibə əmələ gələ bilərdi. Türkiyə tərəfindən hücum təhlükəsi olması Rusiyanı birinci növbədə Qara dəniz sahillərində öz mövqelərini möhkəmləndirmək zərurəti qarşısında qoymuşdu. Çar hökuməti Avropa dövlətləri ilə də münasibətlərinin mürəkkəbləşməsindən ehtiyat edirdi. Belə bir mürəkkəb və gərgin siyasi vəziyyətdə Rusiya, Türkiyəyə qarşı mübarizədə İranı özünə müttəfiq etmək ümidilə Xəzər sahili vilayətlərdən əl çəkməyə məcbur oldu. 1735-ci il martın 10-da Gəncə yaxınlığında İran qoşunu ordugahında Rusiya ilə İran arasında yeni müqavilə imzalandı1. Həmin müqavilə üzrə rus qoşunları Bakı və Dərbəndi tərk etdilər. Beləliklə, XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya Azərbaycanın Xəzər sahili vilayətlərini ələ keçirmək məqsədilə ilk addımlar atmış oldu. Lakin bu yolda Rusiya, Türkiyə və İranın inadlı müqavimətinə rast gəldi. İran şahı və Türkiyə soltanının arxasında onları qızışdırıb hər vəchlə Rusiya ilə müharibəyə sövq etməiə çalışan İngiltərə və Fransa dururdu. Buna görə də həmin torpaqların, xüsusən Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsi təqribən bir əsrə qədər ləngidi. Rus qoşunları çəkilib getdikdən sonra bütün Azərbaycan yenə də İran feodallarının ağır zülmü altına keçdi. İran feodalları xüsusən Nadir şahın hökmranlığı illərində (1736—1747-ci illər) ölkədə dözülməz zülm şəraiti yaratdılar. İran işğalçılarının zülmündən cana gələn Azərbaycan xalqı yenə ümidini Rusiyanın köməyinə bağla mışdı. Rusiyanın Nadir şah yanındakı diplomatik nümayəndəsi Bratişşev bu dövrdə hökumətə göndərdiyi raportunda xəbər verirdi ki, «Dərbəndlilər, həm şəhər, həm də kənd əhli müstəbid şah tərəfindən qırılacaqlarından qorxaraq, gecə-gündüz allahdan nicat : Полное собрание законов Российской империи с 1649 года (ПСЗ), IX cild. №6707, 1830, səh. 492-496. 42 diləyirlər və Rusiya təbəəliyinə keçməyi böyük səadət hesab edirlər...»1. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xalqı yenə İran və Türkiyə feodallarının əsarətinə düşmək qorxusu qarşısında qaldıqda. Zaqafqaziyanın qabaqcıl adamları yenə əvvəlki kimi öz nəzərlərini Rusiyaya dikərək, ondan himayəçilik və yardım istəyirdilər. Bu zaman Azərbaycanda Rusiyaya meyl siyasətinin görkəmli nümayən dələri qubalı Fətəli xan, Qarabağ xanlığının vəziri M. P. Vaqif və başqaları idi. Hər hansı bir feodal hökmdar kimi öz torpaqlarını genişləndir məyə və Azərbaycanın feodal xanlıqlarını Quba xanlığı ətrafında birləşdirməyə çalışan qubalı Fətəli xan öz siyasətində ardıcıl surətdə Rusiyaya meyl göstərirdi. O, 1774, 1783 və 1786-cı illərdə Rusiya hökumətinə müraciət edib, şimal-şərqi Azərbaycanın Rusiyanın himayəsinə qəbul edilməsini xahiş etmişdi. Quba xanlığının getdikcə qüvvətlənməsi və Fətəli xanın Rusiya ya meyl göstərməsini görən soltan Türkiyəsi Azərbaycana çoxlu asentlər göndərir və var qüvvə ilə Fətəli xanı öz tərəfinə çəkməyə çalışırdı. Lakin Rusiyaya meyl tərəfdarı olan qubalı Fətəli xan osmanlıların bütün təkliflərini rədd edir, Rusiya ilə ittifaq və rus dövlətinin himayəsinə keçməyin qızğın tərəfdarı olduğunu göstərirdi. Bakıdakı rus konsulu Matveyevin verdiyi xəbərdən aydın olur ki, Fətəli xan hələ 1769-cu ildə soltan nümayəndəsinin təklifini rədd etmiş və soltanın göndərdiyi hədiyyələri qəbul etməyərək demişdi: «Mənə bunlar lazım deyildir, öz varım mənə bəsdir»1 2. Fətəli xanı öz tərəfmə çəkmək istəyən soltan Türkiyəsinin başqa bir təşəbbüsü də müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdı. Rusiyanın diplo matik nümayəndələrindən birinin verdiyi xəbərə görə, 1770-ci ilin sentyabrında Türkiyənin Dağıstana gələn bir elçisi Fətəli xanın yanına getmiş və onu Türkiyənin köməyinə arxalanmağa çağırmışdı; lakin «Fətəli xan buna heç bir meyl və təşəbbüs göstərməmiş, 1 C. M. Соловьев. Göstərilən əsəri, 5-ci kitab. XXI cild, səh. 201. 2 Mərkəzi Dövlət qədim aktlar arxivi. İran fondu, iş 1, vərəq 77 78. 43 ...Rusiya əleyhinə heç bır tədbir görməyəcəyini, öz xeyirxah münasibətini davam etdirəcəyini bildirmişdi»1 XVIII əsrin 80-ci illərində şimal-şərqi Azərbaycanın Rusiya təbəəliyinə keçməsi bir sıra səbəblərə görə baş tutmadısa da, Azərbaycanın Rusiya ilə ticarət-iqtisadi əlaqəsi inkişaf edir və möhkəmlənirdi. Buna 1782-ci ildə Quba xanlığı ilə Rusiya arasında bağlanan ticarət müqaviləsi çox kömək etmişdi. Fətəli xan rus tacirlərinə müxtəlif imtiyazlar vermiş və Azərbaycan-Rusiya ticarəti üçün böyük əhəmiyyəti olan Niyazabad körpüsünü yaxşılaşdırmışdı. Fətəli xan 1782-ci il avqustun 26-da imzaladığı iltizamnamədə yazmışdı: «Bununla bildirilir ki. mənim bütün xanlığımda, Dərbənd də, Bakıda, Səlyanda, habelə Rusiyanın ticarət və başqa gəmilərinin gəlib yan ala biləcəyi hər bir yerdə, bu yerlərin xanları, hakimləri və mənə tabe olan başqa şəxslər bundan sonra Rusiya təbəələrinin işinə qarışmayacaqlar... Mənim xanlığımda... Rusiya təbəələrinə qarşı hər cür əziyyət və zorakılıq edənlər, hökmən mənim tərəfimdən cəzalandırılacaqdır»11. Fətəli xan ticarət karvanlarını qorumaq üçün xüsusi dəstələr ayırmışdı. O zaman Bakıda olan rus konsulu yazırdı: «Buraya gələn Rusiya təbəələrinin hamısından eşitmək olur ki, Qızılyardan ticarət üçün Qubaya və Şamaxıya gələn Rusiya tacirlərinə həm Fətəli xan tərəfindən, həm də onun vassalları tərəfindən heç bir əziyyət verilmir»3. XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan-Rusiya ticarətində Bakı mühüm rol oynayırdı. Buraya daim rus ticarət gəmiləri gəlirdi. O zaman Rusiyada tərtib edilmiş olan «ticarət gəmiləri cədvəli»ndən görünür ki, 1785-ci ildə Həştərxandan Bakı limanına 22 gəmi gəlmişdi. Həmin gəmilərdə Bakıya gətirilən dəmir lövhələr, metal 1 Mərkəzi Dövlot qədim aktlar arxivi, İran fondu, iş 17, vərəq 245 248; Azərbaycan SSR EA Xəbərləri № 9, 1949. səh. 117. 2 Mərkəzi dövlət hərbi-tarix arxivi, fond 52. siyahi 1/194, iş 288, vərəq 13 və arxa tərəfi; Azərbaycan SSR Tarix institutunun elmi arxivi, inv. № 1795, vərəq 316- 318. 3 Mərkəzi Dövlət qədim aktlar arxivi, İran fondu, iş 3, vərəq 16: Konsul E.Sulyakovun raportundan; Azərbaycan SSR EA Xəbərləri № 9. 1949. səh. 119. 44 şey lor, parça və başqa mallar buradan Şamaxıya, Qubaya, Nuxaya, Gəncəyə, Şuşaya və Tbilisiyə göndərilirdi. Bakıdan qayıdarkən gəmilər Həştərxana Azərbaycan ipəyi, neft, duz və sairə gətirirdilər. 1793-cü ildə Həştərxandan Bakıya gətirilən malların dəyəri 310 min manata, o cümlədən neftin və duzun dəyəri 50 min manata çatmışdı. Bakıya gələn gəmilərin bir hissəsi balıq və suiti tutmaq üçün Jiloy adasına və Kür çayının ağzına gedirdi. Rusiya ilə ticarət-iqtisadi əlaqələrin qüvvətlənməsi Azərbaycanda Rusiyaya meylin daha da artmasına şərait yaradırdı. XVIII əsrin ikin ci yarısında Rusiya hökuməti Zaqafqaziyanın müqəddəratı ilə daha artıq maraqlanmağa başlayıb, Rusiya tərəfdarlarına kömək olaraq dəfələrlə qoşun göndərmişdi. Rusiyanın bu köməyi, şimal-şərqi Azərbaycanın, demək olar ki, hamısını öz ətrafında birləşdirən Quba xanlığının mövqcini möhkəmləndirmək üçün böyük əhəmiyyətə malik olmuşdu. Qubalı Fətəli xanın bioqrafı İsgəndər bəy Hacinskinin dediyindən məlum olur ki, rus qoşunlarının köməyi Quba xanlığına çox fayda vermiş və «onun sonralar qazandığı müvəffəqiyyətlərin başlıca səbəbi» olmuşdu1. Öz daxili və xarici düşmənlərinə qarşı mübarizədə Rusiyadan daim kömək alan Fətəli xan XVIII əsrin 80-ci illərinin axırlarında Rusiyanın himayəsinə keçmək və onun təbəəliyini qəbul etməyin lüzumunu daha aydın surətdə başa düşməyə başlamışdı. 1787-ci ildə Fətəli xan bacarıqlı diplomat Mirzə Sadıq Vəlicvin başçılığı ilə 12 nəfərdən ibarət elçilər heyətini II Yckaterinanın sarayına göndər mişdi. Fətəli xan II Yckaterinanın adına göndərdiyi məktubda yazmışdı: «Gürcüstan çarı ikinci İıakli özünə tabe olan bütün adamlar və əyalətlərilə birlikdə sizin yüksək himayənizə qəbul edildiyi kimi. Siz imperator həzrətlərindən xahiş edirəm ki, məni də mənə tabe olan camaat və əyalətlərlə birlikdə imperator həzrətlərinin yüksək himayəsinə qəbul edəsiniz»1 2. Fətəli xan başqa bir məktubunda rus 1 İsgəndər bəy Hacınski. Qubalı Fətəli xanın həyatı. Əlyazmasının tərcüməsi. Azərbaycan SSR EA Tarix institutunun elmi arxivi, inv.468, vərəq 13. 2 Bax: H. B. Abdullayevin, A. R. İoannisyanm «Россия и армянское освобо- 45 sarayını Rusiyaya bəslədiyi böyük dostluq və sədaqət hissinə inandıraraq yazmışdı: «Qəti deyə bilərəm ki, Rusiyaya sədaqətimdə bütün həyatım boyu azacıq da olsa qüsur olmaycaqdır. Həmişə Rusiyanın dostlarına dost, düşmənlərinə isə düşmən olacağam»1. Fətəli xan Rusiya ilə dostluğunda axıradək sədaqətli olub, daim rus dövlətinin mənafeyinə uiğun siyasət yeridirdi. Buna bir daha yəqinlik hasil etməkdən ötrü, o zaman Rusiya imperiyasının xarici siyasətinə əslində istiqamət verən knyaz Q. A. Potyomkinnn II Ycka- terinaya göndərdiyi məktubda verdiyi çox mühüm bir məlumatı misal gətirmək kifayətdir. Həmin məlumatdan görünür ki, 1787-ci ildə I iiıkiyənin yeni bir nümayəndəsi Qubaya gələrək, Fətəli xanı Rusiyaya qarşı çıxmağa və Gürcüstana basqın etməiə nə qədər təhrik etmişsə də, Fətəli xan onun bütün təkliflərini qəti rədd etmişdi. Bun dan əlavə, Fətəli xan «soltanın fərmanını və onu Rusiyaya qarşı silahlı çıxış etməyə çağıran vəzirin məktubunu...» Rusiya hökumətinə göndərmiş* 1 2, Q. A. Potyomkın isə həmin sənədlərin əslini II Yekaterinaya təqdim etmişdi. Potyomkin göstərdiyimiz məktubunda yazmışdı: «Bundan başqa Fətəli xan, düşmənlərinə qarşı birlikdə vuruşmaq üçün çar İrakliyə kömək təklifi» etmişdir. Mən onun bu hünərini tərifsiz qoymadım»3 XVIII əsrin axırlarında xarici təhlükənin artması şəraitində Qarabağ xanlığı da Rusiyayla ittilaqa meyl göstərirdi. Bu zaman həmin xanlığın hökmdarı İbrahim xan idi. Qarabağ xanlığının Rusiya ilə əlaqəsinin möhkəmlənməsində bu xanlığın vəziri, Azərbaycanın görkəmli şairi M.P. Vaqil böyük rol oynayırdı. O,yalnız Rusiyanın köməyilə Vətən torpağını İran və Türkiyə zülmkarlarının əsarətindən xilas etməyin mümkün olduğunu dərk edərək. Rusiya hökumətinə дительное движение в 80-х годах XVIII столетия» kitabına resenziyası. Azərbaycan SSR EA Xəbərləri № 9, 1949. səh. 117. 1 Mərkəzi Dövlət hərbi-tarix arxivi, fond 52, iş 286, vərəq 259 260: Azərbaycan SSR EA Xəbərləri №9. 1949. səh. 118. : Mərkəzi Dövlət hərbi-tarix arxivi, hərbi-elmi arxiv fondu, iş 2376, vərəq 145. Knyaz Q. A. Potyomkinin II Yekaterinaya məktublarından. Azərbaycan SSR EA Xəbərləri N 9, 1949, səh. 118 119. 3 Yenə orada. 46 müraciət edib ondan kömək istəmişdi. Vaqif ümumi düşmənə qarşı mübarizə üçüıı Azərbaycan. Gürcüstan və Ermənistan arasında ittifaq bağlanması tərəfdarı olub, bu məqsədlə xüsusi olaraq Tbilisiyə və Yerevana getmişdi. Onun fəal iştirakilə Kartli çarlığı ilə Qarabağ xanlığı arasında bağlanan saziş məhz İran və Türkiyə əleyhinə çevrilmişdi. 1783-cü ildə İbrahim xan Rusiya hökumətinə məktubla müraciət etmiş və Peterburqa xüsusi elçilər heyəti göndərərək xanlığın Rusiya təbəəliyinə qəbul olunmasını xahiş etmişdi. İbrahim xan Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı gcneral-poruçik P. S. Potyomkinə göndərdiyi məktubda yazmışdı ki, o, Rusiyanın təbəəliyinə daxil olmağa hazırdır1. 1783-cü ilin mayında 11 Ekaterina knyaz Q. A. Potyomkinə fərman göndərərək tapşırmışdı: «İbrahim xana gəldikdə onun Rusiya himaiəsinə qəbul edilməsi heç bir çətinliyə və ya şübhəyə rast gəlməzsə, çar İrakli barəsində görülən tədbirləri onun da barəsində görmək olar və belə olan surətdə general-poruçik Potyomkinə tapşırarsınız ki, İbrahim xanın və xələflərinin Rusiya imperator taxtına tabe olması, öz üzərində və öz xələfləri üzərində mənim və mənim xələflərimin ali hakimiyyətini qəbul etməsi haqqında onunla müqavilə bağlasın» 2. XVIII əsrin axırlarında Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti yenidən mürəkkəbləşdi, İran və Türkiyə onu yeni qüvvə ilə hədələməiə başladılar. Bu vaxtlar İranda qaniçən Ağa Məhəmməd xan hakimiyyət başına keçmiş və öz ordusunu fransız təlimatçılannın iştirakilə yenidən qurmuşdu. Ağa Məhəmməd xan Zaqafqaziyaya hücum etməyə hazırlaşırdı. Ona tabe olmaqdan boyun qaçıran Talış, Şirvan və Dərbənd xanlıqları 90-cı illərin əvvəllərində kömək üçün Rusiyaya müraciət etdilər. Dərbəndlilər göndərdikləri məktubda yazmışdılar ki, onlar «Rusiyaya tabe olmaq istəyirlər və onun qoşun göndərməsini xahiş edirlər. Şəki xanından başqa buranın bütün 1 Bax: П.Г.Бутков. Göstərilən əsəri, II hissə, səh. 114. III hissə, səh. 169. -SİRİO (Rusiya imperator tarix cəmiyyətinin məcmuəsi), 27-ci cild, səh. 256; В. H. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Bakı, 1948. səh. 147. 47 xanları da eyni fikirdədirlər və Rusiyanın köməyi olmasa öz istiqlaliyyətlərini qoruya bilməyəcəklər»1. II Yckaterina hökuməti bir sıra xanların Rusiya tabeliyinə keçmək arzusunu rəğbətlə qarşıladı. İmpcratoriça Qafqazdakı baş komandan general İ. V. Qudoviçin adına göndərdiyi 1792-ci il 8 fevral tarixli əmmamədə yazmışdı: «Əmr edirik ki, bizə xeyirxahlıq göstərən xanların hamısına yüksək himayəmiz barəsində ümid verəsiniz»2. Qarabağ və Gürcüstana basqın etməyə hazırlaşan Ağa Məhəm məd xan 1794-cü ildə Qarabağ xanı İbrahim xandan öz oğlunu əmanət göndərməsini tələb etdi. İbrahim xan bu tələbi qəbul etmədi və kömək üçün Rusiyaya müraciət etdi. Bu zaman Ağa Məhəmməd xanın başqa bir dəstəsi Talış xanlığına hücum etdi. Düşmən əlindən canını qurtaran Talış xanı Sara adasına qaçıb rus donanmasına pənah gətirdi. İran qoşunlarının bir hissəsi 60 «kirjimlə» (yastıdibli qayıqlarla) dəniz yolu ilə Talış üzərinə göndərilmişdi. Lakin burada duran rus hərb gəmisi şahın sərbazlarına sahilə çıxmaq imkanı vermədi. 1795-ci ilin yayında Ağa Məhəmməd xanın 85 min nəfərlik or dusu Qarabağ xanlığına soxuldu və Şuşa qalasını mühasirəiə aldı. İrəlilədikcə hər bir şeyi məhv edən, qadınlar və uşaqları belə oddan- qılıncdan keçirən işğalçı ordu Qarabağı və Gəncəni tutdu, Tbilisiyə od vurdu. Azadlıq mübarizəsinə qalxan Zaqafqaziya xalqları qanlı istilaçı Qacarın böyük qüvvələrinə müqavimət göstərməkdə çətinlik çəkirdilər. Buna görədir ki, onlar yenə öz nəzərlərini Rusiyaya dikərək, ondan kömək istədilər. Ağa Məhəmməd xanın Zaqafqaziyaya soxulması Rusiya hökumətini də narahat etmişdi, çünki İran ordusunun hücumu Qafqazda Rusiyanın mənafeyi əleyhinə çevrilmiş və onun cənub sərhədləri üçün bilavasitə təhlükə törətmişdi. 1795-ci ilin sentyabrında II Yckaterina general Qudoviçə yazmışdı: «İranın cənub əyalətlərinin vəziyyətinə laqeyd baxaraq, biz, Azərbaycan ölkəsinə və Xəzər dənizi sahili boyunca uzanan Bax: n.f.EyTKOB. Göstərilən əsəri. III hissə, səh. 264. 1 Yenə orda. II hissə, səh. 287. 48 vilayətlərə xüsusi diqqət yetirməiə bilmərik». İmperatriça general Qudoviçə sərəncam vermişdi ki, Azərbaycan xanlarını Rusiyanın himayəsinə keçməyə dəvət etsin, «bütün bu xanları, hücum edən Ağa Məhəmməd xana qarşı vuruşmaq üçün birləşdirməyə çalışsın». Rusiyadan kömək istəyən və rus təbəəliyini qəbul etməyə hazır olduqlarını bildirən Azərbaycan xanlarına və Zaqalqaziyanın başqa hakimlərinə kömək etmək qərara alınmışdı. 1796-cı ilin aprelində general V. A. Zubovun komandası altında 30 minə qədər rus qoşunu Dərbəndə yaxınlaşdı. Şəhər əhalisi qalanı ruslara təslim etdi. Qubalı Fətəli xanın qızı Pəricahan xanım rus qoşunlarına yaxından kömək etdi. Ruslar gələndən sonra bu qadın Dərbəndin hakimi təyin edildi. Dərbənddən rus qoşunları quru və dəniz yolu ilə Bakı üzərinə yeridilər. Bakı xanı Hüsevnqulu şəhəri ruslara təslim etmək istəmııdi. Lakin bakılıların Rusiyaya xeyirxah münasibəti üzündən o, müqaviməti təşkil edə bilmədi. Şəhər əhalisi rus qoşunlarını sevinclə qarşıladı. Şirvan camaatı və Azərbaycanın başqa yerlərinin əhalisi də rusları yaxşı qarşıladılar. Qarabağ hakimi İbrahim xan general Zubovun yalnız öz nümayəndələrini göndərdi. Xanın oğlu və Vaqil də bu nümayəndələr içərisində idilər. Azərbaycanın bir sıra başqa xanları da rus komandanına məktublar göndərərək Rusiyaya öz sədaqətlərini bildirdilər. Bakıdan Zubov rus qoşunlarının bir hissəsi ilə Şamaxıya, Cavad mahalına və Səlyana tərəf hərəkət etdi. Rus qoşunlarının başqa bir dəstəsi vuruşma olmadan Gəncəyə daxil oldu. Çox keçmədən Azərbaycanın şimal xanlıqlarının əksəriyyəti Rusiyanın hökmranlığı altına keçdi. Rusiya hökuməti Cavad rayonunda yeni şəhər salmaq fikrində idi. II Yckaterina general Zubova təklif etdi ki, Bakı limanını Xəzər donanmasının əsas dayanacağına çevirsin və Bakı vasitəsilə ticarətin inkişafına kömək etsin. Lakin 1796-cı ildə II Yekaterinanın vəfatından sonra onun taxta çıxan oğlu I Pavel bütün bu tədbirləri ləğv etdi. I Pavclin hökuməti 1797-ci ilin martında rus qoşunlarını Azərbaycandan geri çağırdı. 49 Ağa Məhəmməd şah rus qoşunlarının Azərbaycandan çəkilib getməsindən istiladə edərək 1797-ci ilin yazında böyük qoşunla yenə Qarabağa soxulub buranı tutdu. Lakin İran işğalçılarının Zaqafqaziya xalqlarını əsarət altına almaq cəhdləri bu dəfə də müvəffəqiyyət sizliyə uğradı. XVIII əsrin axırlarında, İran və Türkiyənin əsarəti altına düşmək təhlükəsinin xeili artdığı bir şəraitdə Azərbaycan xanlıqlarının müs təqil yaşaması artıq qeyri-mümkün idi. Azərbaycan xalqı ya İran və Türkiyənin ağır zülm boyunduruğunu qəbul etmək, ya da iqtisadi və mədəni cəhətdən daha qabaqcıl ölkə olan, Azərbaycandakı feodal pərakəndəliyinə, feodallar arasındakı vuruşmalara, İran və Türkiyə iş ğalçılarının soyğunçu basqınlarına son qoya biləcək Rusiya ilə birləş mək altcmativası qarşısında dayanmışdı. Azərbaycanın iqtisadiyyat və mədəniyyəti yalnız, o zaman kapitalizm yolu ilə tərəqqiyə başlayan Ümumrusiya iqtisadiyyatı sistemində inkişaf edə bilərdi. Yalnız qabaqcıl rus mədəniyyətilə yaxın əlaqə şəraitində Azərbaycan xalqı nın mədəniyyətini daha da inkişaf etdirmək olardı. Azərbaycanın qa baqcıl adamları bunu getdikcə daha yaxşı başa düşərək, XVIII əsrin axırlarında ölkənin Rusiyaya birləşdirilməsini vacib hesab edirdilər. Azərbaycan xalqının İran və Türkiyə işğalçılarına qarşı mübari zədə keçmiş olduğu əsrlik ağır yol xalqın bu işğalçılara dərin nifrət hissini oyatmışdı. Eyni zamanda Azərbaycan xalqı rus qoşunlarının Azərbaycanda olmaları, habelə Azərbaycanı İran və Türkiyənin iş ğalçılıq cəhdlərindən xilas etmək üçün Rusiyanın dəfələrlə göstərdiyi təşəbbüslər haqqında yaxşı xatirələr saxlanırdı. Qafqazın təbii sərvətlərini tədqiq edən elmi ekspedisiyanın başçısı, XVIII əsrin ikin ci yarısında Azərbaycanda olmuş rus akademiki S. Qmelin Dərbənd əhalisinin ruslara olan xeyirxah münasibətini ifadə edərək göstərirdi: «...Bütün Dərbənd arzu edir ki, Şirvanın Rusiya hökmranlığı altında olduğu bəxtəvər günlər yenə qayıdıb gəlsin»1 * 5 . O zamanki gizli bir ekspedisiyanın Bakıda olmuş, tərcüməçisi 1783-cü il martın 12-də knyaz Q. A. Potyomkinin adma göndərilən raporta əlavəsində yazırdı 1 C. Г. Гмслин. Путешествие по России, III hissə, birinci yarısı, SPb, 1885. səh. 23-24. 50 ki: «Dərbənddən başlanaraq Bakıya və Səlyana qədər hər yerdə qara camaat nədənsə rus qoşunlarının İrana gələcəyini eşitdikcə sevinərək, onlar gəldikdən sonra daxili vuruşmalardan canlarının qurtaracağına ümid edirlər» l. XVIII əsrin axırlarında Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasi vəziyyətinin daha da pisləşdiyi bir şəraitdə Qarabağ və Quba xanlıqları 1797- 1798-ci illərdə Rusiyaya elçi heyətləri göndərib Rusiyanın himayəsinə keçmək istədiklərini bildirmiş və ondan kömək istəmişdilər. I Pavelin Azərbaycan xanlarına göndərdiyi fərmanlarda Rusiyanın onları öz təbəəliyinə qəbul etməyə hazır olduğu bildirilirdi. İmperatorun 1797-ci il 5 yanvar tarixli reskriptində, Rusiyanın Azərbaycan xanlıqlarını öz himayəsinə almaq arzusu göstərilirdi2. Azərbaycan o zaman Rusiya-İran münasibətlərində də mühüm yer tuturdu. 1798-ci ildə aparılan danışıqlar zamanı Rusiya hökuməti, Azərbaycan vilayətləri və Gürcüstan haqqında öz iddalarından əl çəkməyi İrandan tələb etmişdi3. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan və Zaqafqaziyanın başqa ölkələrində Rusiya ilə birləşmək hərəkatı tarixən ziddiyyətli bir şəraitə təsadüf etmişdi. Bu dövrdə feodalların yuxan təbəqəsinin bir hissəsi hələ də Türkiyə və İrana meyl edərək, öz ixtiyaratım və imtiyazlı vəziyyətini qoruyub saxlaya bilməkdən ötrü bunu təminat hesab edirdi. Bu dövrdə Azərbaycanda tarix səhnəsində bir-birinə zidd iki meyl, iki istiqamət meydana çıxmışdı. Bunlardan birincisi geniş xalq təbəqələrinin arzusunu ifadə edərək, Rusiyanın hima yəsinə keçmək yolu ilə ölkəni İran və Türkiyənin zülmündən xilas etmək məqsədini güdən qabaqcıl meyl idi. Hakimiyyət başında duran : Mərkəzi Dövlət hərbi tarix arxivi, fond 52, siyahı 1/194. iş 286, I hissə, vərəq 6-7 və arxa tərəfi; Azərbaycan SSR EA Tarix institutunun elini arxivi, inv. № 1795, vərəq 235. ' B. N. Leviatovun «Очерки из истории Азербайджана в XVIII в.» kitabı üzrə göstərilir., səh. 193-195. 5 Bax. B.N. Leviatov - Очерки из истории Азербайджана в XVIII в., səh. 193-195. 51 feodalların yuxarı təbəqəsinin bir hissəsi də bu cərəyana qoşulmuşdu. Lakin öz siyasətində hər şeydən əvvəl öz sinfi mənafeyini güdən hakim feodallardan fərqli olaraq, xalq kütlələrinin Rusiyaya olan meyli daha sabit və ardıcıl idi. İkinci mürtəce meyl isə geniş ictimai bünövrəyə malik olmayaraq, feodal sinfinin gah İran, gah da Türkiyə ilə ittifaqa girən bir hissəsini təmsil edirdi. Məhz xalq kütlələrinin Rusiyaya meyli XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin inkişafı tarixində yüksələn və aparıcı bir xətt idi. O zamankı şəraitdə bu qabaqcıl meylin qəti qalib gələ bilməməsinə və ölkənin İran feodallarının ağır zülmü altında inləməkdə davam etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsini istəyən Azərbaycan xalqının ən yaxşı nümayəndələrinin arzusunu həyata keçirmək üçün bu dövrdə tarixi şərait yetişməkdə idi. Azərbaycan xalqının Rusiyaya meyl tərəfdarı olan qabaqcıl nümayəndələri İrana və Türkiyəyə qarşı, habelə onların ölkə daxi lindəki agentlərinə qarşı mübarizədə nəhayət qalib gəldilər və XIX əsrin əvvəllərindəki konkret şəraitdə Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsi kimi tarixi proses başlandı. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimal hissəsinin Rusiyaya birləşdirilməsinin böyük əhəmiyyəti var idi. Bu proses hər iki ölkə arasında ticarət-diplomatik və mədəni əlaqələrin inkişafının bütün gedişi ilə hazırlanmış və Azərbaycanın geniş xalq kütlələrinin arzu və mənafeyinə uyğun idi. Azərbaycanın və bütün Zaqafqaziyanın Rusiyaya birləşdirilməsi bu ölkələrin xalqlarını şahlar İranı və soltan Türkiyəsi tərəfindən əsarət altına alınmaq təhlükəsindən xilas etdi, onların qarşısında ic timai-iqtisadi və mədəni inkişaf üçün geniş imkanlar açdı. V. İ. Lenin yazırdı: «Bu surətlə, Rusiyaya kapitalizmi Qafqazı dünya əmtəə tədavülünə cəlb edirdi, onun yerli xüsusiyyətlərini-qədim patriarxal qapalılıq qalıqlarını aradan qaldırır və öz fabrikləri üçün özünə bazar yaradırdı»1 1 . 1 V. İ. Lenin. Əsərləri, 3-cü cild, səh. 579-580. 52 Çarizmin şiddətli milli-müstəmləkə zülmünə baxmayaraq şimali Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsi onun müqəddəratını rus xalqının müqəddəratına bağlayır və onun mədəniyyətini rus mədə niyyətinə yaxınlaşdırırdı. M. F. Axundov Azərbaycanın böyük maarifçisi Həsən bəy Zərdabiyə göndərdiyi məktubda bu görkəmli tarixi hadisənin müsbət əhəmiyyətini qeyd edərək yazmışdı: «...Şükür et ki, biz keçmiş zamanlardakı qoşunkeşlik və çapqından Rusiya dövlətinin himayəsi sayəsində xilas olub, asudə yaşayırıq»1. Zaqafqaziya xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının Rusiya ilə birləşdirilməsinin çox böyük əhəmiyyəti bundan ibarətdir ki, onlar sonralar dünya inqilab hərəkatının mərkəzinə çevrilən ölkə ilə birləşmiş oldular. Engelsin qeyd etdiyi kimi, Rusiya hələ XIX əsrin ikinci yarısında «...Avropada inqilab hərəkatının qabaqcıl dəstəsi»2ni təşkil edirdi. Öz müqəddəratını rus xalqının müqəddəratı ilə bağlayan Azərbaycan xalqı onunla və ölkəmizdəki başqa qardaş xalqlarla birlikdə çarizmin milli-müstəmləkə zülmünə qarşı çarpışaraq, özünün azadlıq mübarizəsini rus proletariatının inqilabi hərəkatı ilə birləş dirdi və Kommunist partiyasının rəhbərliyilə Böyük Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsindən sonra tam azadlığa çıxdı. Azərbaycan xalqının böyük oğlu, Kommunist partiyasının və Sovet dövlətinin görkəmli xadimi Nəriman Nərimanov 1920-ci il mayın 17-də Bakı zəhmətkeşlərinin mitinqində Azərbaycan xalqının Sovet Rusiyası ilə birləşməsinin tarixi əhəmiyyətindən danışaraq demişdi: «Biz möhkəm bilirik ki, Azərbaycan Rusiyasız yaşaya bilməz, Azərbaycan Rusiya ilə əlaqə saxlamalıdır...Azərbaycan respublikasının əbədi səadəti Rusiya ilə bağlıdır»-1. V. İ. Lenin başda olmaqla Kommunist partiyasının rəhbərliyi altında, qəhrəman rus fəhlə sinfinin cündəlik köməyilə bütün ölkəmizin zəhmətkeşləri ilə birlikdə Azərbaycan zəhmətkeşləri də ictimai və milli zülmdən tamamilə azad oldular, Zaqafqaziyada bi- 1 «Əkinçi» qəzeti. № 2, 1877-ci il; həmçinin bax: M. F. Axundov, Əsərləri, 111 cild. Bakı, 1955, səh. 294 295. 2 K. Marks və F. Engels. Əsərləri, XV cild. səh. 60. 2 «Azərbaycan inqilab komitəsinin Əxbarı», № 2, 20 may 1920-ci il. 53 rinci olaraq Sovetlərin zəfər bayrağını ucaltdılar. Özünün nəcib vəzifəsini çox gözəl yerinə yetirən rus xalqı kimi böyük qardaşın başçılıq etdiyi ölkəmizin zolaqlarının mehriban əməkdaşlığı və bir-birinə qardaşlıq köməyi Sovet hakimiyyəti illərində özünü həmişəkindən daha parlaq surətdə göstərdi. Sovet Rusiyasının fəhlə və kəndlilərinin köməyi, Kommunist partiyasının və Sovet hökumətinin gündəlik diqqəti və qayğısı sayəsində Rusiya nın keçmiş milli ucqarlarının xalqları öz iqtisadiyyat və mədəniy yətlərini keçmişdə misli görünməmiş və burjuaziya-mülkədarlar hökmranlığı dövründə mümkün olmayan böyük tərəqqiyə çatdırdılar, sosilizm və kommunizm quruculuğunun bir neçə onilliyi ərzində öz əhəmiyyətinə görə keçmiş tarixin bütöv əsrlərinə bərabər olan böyük zəfər yolu keçdilər. Kommunizm quran sovet xalqlarının xoşbəxt və mehriban ailəsində Azərbaycan xalqı Sovet hakimiyyətinin qələbəsi uğrunda, sosializin və kommunizmin təntənəsi uğrunda aparılan qəhrəman mübarizə yoluna iftixar hissilə nəzər salaraq, böyük qardaşı rus xalqına, doğma Kommunist partiyasına və Sovet hökumətinə öz minnətdarlığını bildirir. Azərbaycan xalqı rus xalqına olan minnətdarlığı və ən səmimi qardaşlıq hisslərini Azərbaycan SSR dövlət himnində aşağıdakı sözlərlə əsrlər üçün əbədiləşdirmişdir: Qardaşımız rus xalqıdır, azadlığın bayraqdan, Qanımızla suvarmışıq bu dostluğu, bu ilqarı. Yer üzünün şöhrətidir şanlı sovet torpağımız- Bu torpaqda çiçək açdı insanlığın ilk baharı. 54 MÜNDORİCAT 1. Məsələnin qoyuluşu..........................................................................5 2. Azərbaycanın Rusiya ilə əlaqələri haqqında ilk məlumatlar. X-XII əsrlərdə Azərbaycan- Rusiya münasibətləri....................................................................... 9 3. XV əsrdə Azərbaycan-Rusiya əlaqələrinin qüvvətlənməsi................................................................................. 13 4. XV-XVIII əsrlərdə Azərbaycan xalqının Türkiyə və İran qosbkarlığına qarşı mübarizəsi. Azərbaycanda xarici siyasət sahəsində Rusiyaya meylin meydana çıxması və formalaşması................................. 16 Redaktoru Yüklə 399,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|