Ərdəbil yaxınlığındakı Savalan dağıdır. Halbuki,
əsərinin əvvəlində o, əl-Müqəddəsinin əsərlərində 4
fərsəxin 2 4 - 3 2 km, yəni, 1 fərsəxin 6 - 8 km-ə bərabər
olduğunu göstərir. Savalan dağının isə bu qədər
uzunluqda olmadığı aydındır. Təbiidir ki, bu
dağlar indiki Talış dağları və onun
davamı olan
Ərdəbil nahiyyəsində yerləşən dağlıq ərazilər olduğunu
söyləmək daha inandırıcı görünər.
Müqəddəsi öz dövründə Bərzəndin kiçik bir yaşayış
məntəqəsinə
çevrildiyini
də
yazır.
Bu
da
başadüşüləndir. Belə ki, görünür Afşin Babəki məğlub
etdikdən sonra buradan çıxıb getmiş, qalan əhalinin
çoxu
isə
lənətlənmiş
torpaqlarda
qalmaq
istəmədiyindən buraları tərk etmişdir.
Müqəddəsinin
ən
çox
maraq
doğuran
məlumatlarından biri isə hələ də tariximiz üçün
aydınlaşdırılmamış aşağıdakı fikridir:
“Müğandan bir mərhələ aralı əl-Həsrə adlı qala var.
Orada evlər, qəsrlər, çoxlu qızıl, quş və heyvan şəkilləri
vardır. Bir çox hökümdar buranı işğal etmək istəmiş, lakin
oraya qalxa bilməmişdilər.”
Əslində
Həsrə
sözünün
etimoloji
mənasının
aydınlaşdırmaqla bu toponimi lokalizasiya etmək
mümkündür. Ehtimal etmək olar ki, Müqəddəsinin
Həsrə kimi işlətdiyi ad “Asbro” sözünün ərəbləşmiş
formasıdır. Qeyd edək ki, indiki Astara sözü “Asbro”
sözündəndir. “Asb” - “at”, “ro” - “yol” sözlərinin
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- 4 6 -
birləşməsindən yaranan bu söz “At yolu” , “Karvan
yolu”
mənasını
verir.
Müqəddəsinin
əlçatmaz
adlandırdığı qala isə indiyə qədər mövcudluğunu
saxlamış və indinin özündə də sözün həqiqi mənasında
əlçatmaz olan Şindan qalası ola bilər.
* * *
Beləliklə, apardığımız tədqiqatlardan göründüyü
kimi, tarixi Azərbaycan torpaqlarının Ərəb xilafətinin
tərkibinə qatılmasından sonra yurdumuz Xilafətin ən
əhəmiyyətli strateji nöqtələrindən birinə çevrilmiş və
hətta Xilafətdə dövlət səviyyəsində bu ərazilərin
hərtərəfli öyrənilməsinə ciddi diqqət yetirilmişdir. Onu
da
demək
lazımdır
ki,
ərəb
tədqiqatçılarının
Azərbaycana gəlişi təkcə, Xilafətdən tam asılılıq
dövrlərində deyil, sonralar da davam etmişdir.
Ərəblərin maraq göstərdiyi və hər zaman ciddi
nəzarət altında saxlamağa çalışdıqları ərazilərdən biri
də talışların yaşadığı torpaqlar, yəni, ərəb müəlliflərinin
dili ilə desək Taylasan torpaqları olmuşdur.
i8(1 'Ai
V
■ı: 1
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- 4 7 -
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
III bölmə
Talış sözünün mənşəyi, yaranması və
mənası haqqında
Elmi araşdırmalar və təhlillərdən də aydın olduğu
kimi “döyüşkən kadusilər”in şanlı tarixi heç də antik
dövrün bitməsi ilə başa çatmamış, demək olar ki, bütün
orta
əsrlər
boyu
bu
xalqın
tarixi
daha
da
zənginləşmişdir. Hətta Taylasan torpaqlarının övladları
tarix səhnəsində tarixin bu dönəmində də göstərdikləri
misilsiz
xidmətlərlə
ərəb-müsəlman
dünyasının
diqqətini də öz üzərlərinə çəkə bilmişlər.
Tədqiqatın III bölümündə isə qısaca da olsa bu
qəhrəman xalqın adının mənşəyi, yaranması və mənası
ilə bağlı qeydlərimizi vermək yaxşı olardı. Düşünürük
ki, hər bir etnosun adı onunla bərabər tarixin dərin
qatlarından və sınaqlarından keçdiyi kimi, ola bilsin ki,
onun tarixinin hər hansı bir mühüm əhəmiyyət kəsb
edən nöqtəsi yeni tarixi mərhələnin əsasını qoysun.
Aparılan son araşdırmalar göstərir ki, modern
dünyamızda talış adı ilə tanınan xalqa, etnosa şamil
edilən və bizə qədər gəlib çatan ilk ad “sataquş”dur. Bu
- 4 8 -
haqda bəhs edərkən müasir İran talışşünası və tatşünası
olan Əli Əbdoli yazır:
..., ikincisi, yəni sataquş nə yunan forması, nə də orta fars
dilindəki deyilişi, nə də hara adının olduğu məlum olmayan
bir İran adıdır .”57
Bu fikir, yəni, “sataquş”un kadus və talış adlarının
ilkin forması olması hələ tarixşünaslıqda tam olaraq
əsaslandırılıb, sübut olunmamışdır. “Sataquşlar ölkəsi”
və ya Sataquşiya’ haqqında məlumat verən ən mühüm
mənbələrdən biri və demək olar kı, birincisi Böyük
Daranın Şuşda tapılmış kitabəsidir. Bu kitabədə
Parsiyaya xərac verən Mada, Xuvaca, Parsava,
Harayeva, Baxtəriş, Xarəzmiş kimi vilayətlərlə yanaşı
Sataquşun da adı çəkilir.
“Sataquş”dan fərqli olaraq yunan mənbələrində
“kadus” adlandırılan xalqın talışların əcdadı olduğu
şəksizdir. Kadusilər haqqında hələ 1875-ci ildə B. Dom
özünün “Kaspilər” monoqrafiyasında kadusilərin qədim
dövrlərdən Gilan və Deyləmdə yaşaması fikrini irəli
sürmüşdür.58
N. Adonç da “Ermənistan Yustinyan dövründə”
əsərində kadusilər haqqında məlumat vermişdir. Bu
barədə görkəmli tədqiqtçı Rauf Məlikov yazır:
/
5J Ə. Əbdoli. Kadusların tarixi, Tehran, 2002.
58
,
P. Меликов. «Этническая картина Азербайджана в период
Ахеменидского владычества. VI-IV вв. до н. e.», Б. , 2003, с. 142.
Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- 4 9 -