Ə r ə b m ü ə L l I f L ə r I t a L ı ş h a q q ı n d a
Yüklə 3,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Təbəristan və ya Curcan dənizi ; buna həmçinin əl-Bab dənizi də deyilir.”
- Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a
- “.... Beşinci iiqlim məşriqdə yəcuclar ölkəsindən başlanır, sonra şimala Xorasana doğru uzanır . Ticarət şəhərlərindən
- II bölmə X əsr ərəb müəllifləri Talış haqqında
- “Onların əsasını qoyduqları feodal nəsilləri zaman keçdikcə özlərinin ərəb mənşəyini itirir , yerli xalqlarla qarışırdılar.”38.
- “Artıq X əsrdə Azərbaycanın demək olar bütün şəhərlərində came məsçidləri vardı, hətta X əsrin məhşur coğrafiyaşünas
- “Altı yüz ilə qədər davam edən Sasani və Ərəb əsarətindən sonra yerli dövlətlərin - Şirvanşahlar, Sacilər
düşülən idi.
Məqsəd Xürrəmilərinin yerlərdəki qalıqlarını pərən-pərən salmaq idi. IX əsrin sonu X əsrin əvvəllərində yaşamış digər coğrafiyaşünas-səyyah isfahanlı Əbu Əli Əhməd ibn Ömər ibn Rustanın “Kitab əl-Alaq ən nəfisə” (“Nəfis daş-qaşlar kitabı”) əsərində 5-ci iqlim ölkələrindən bəhs edərkən Taylasanın adını çəkməməsi onun Babək hərəkatı yatırıldıqdan sonra artıq Deyləm, Gilan və Azərbaycan inzibati vilayətləri arasında bölüşdürülməsi ilə izah edilə bilər. Araşdırmalar göstərir ki, İbn Rusta ərəbdilli coğrafiyaşünas-səyyahların sırasına daxil edilsə də, o milliyyətcə fars olmuşdur. O , “Kitab əl- Alaq ən-nəfısə” əsərini 290-cı hicri/903-cü miladi ilində tərtib etmişdir. Müəllif əsərində dünyanı yeddi iqlimə ayırmış, bu iqlimlərin hər birinin flora və faunası, möcüzəli yerləri barədə maraqlı məlumatlar vermişdir. Əsərində İranın təsvirinə geniş yer vermiş müəllifin Azərbaycan haqqında verdiyi məlumatlar az və qarışıqdır. O, Azərbaycanı və həmçinin, Taylasanı V iqlimə daxil etmişdir. Çünki, coğrafi cəhətdən də baxdıqda Taylasan torpaqları şimallı-cənublu Azərbaycanın Xəzərsahili mərkəz hissəsidir. İbn Rusta Kaspi (Xəzər) dənizindən bəhs edərkən əsərində dənizin 3 adını verir:
Bu adlar hamısı indiki Xəzər dənizinə aid edilsə də əslində dənizin ayrı-ayrı hissələrinə verilən adlar idi. “Əl-Bab” adı dənizin qərb sahilləri ilə indiki Abşeron/ yarımadasından başlamış Dərbənd (əl-Bab) şəhərinə
- 3 0 -
qədər uzanan hissəsinə şamil edilirdi. Abşeron yarmadasmdan cənuba doğru, indiki İran İslam Respublikasının Mazandaran ostanına qədərki hissə Təbəristan dənizi adlanırdı ki, Taylasan torpaqları da Təbəristan dənizinin sahilində yerləşirdi. Elburs dağları və indiki Qorqan çayından başlanmış, dənizin şərq sahilləri ilə şimala doğru indiki Qaraboğazqol körfəzinə qədər uzanan hissə Qorqan və ya Curcan dənizi adlanırdı37. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi , İbn Rusta V iqlim ölkələrindən bəhs etsə də Taylasan adını çəkməmişdir. İbn Rusta yazır: “.... Beşinci iiqlim məşriqdə yəcuclar ölkəsindən başlanır, sonra şimala Xorasana doğru uzanır . Ticarət şəhərlərindən burada Navicət (Orta Asiya şəhərlərindən biri), İsficab, əş- Şaş , Turarbənd , Xuvarəzm , Azərbaycan və Ərməniyyə vilayətləri, Bərdə , Nəşavə ,Sisəcan , Arzan , Xilat vardır Buradan isə belə məlum olur ki, ya İbn Rusta V iqlimə aid etdiyi ölkələri yaxşı tanımamış və yaxud da o daha çox İran-fars torpaqlarını tərənnüm etdiyindən V iqlim şəhərlərinə geniş yer verməmişdir.
37 Bax: «Атлас Мира», Москва, 1963 ,c. 4Q-41, 46-47. - 3 1 -
II bölmə X əsr ərəb müəllifləri Talış haqqında IX əsrdən başlayaraq Abbasilərə qarşı baş verən xalq azadlıq hərəkatları xilafəti zəiflədirdi. Feodal münasibətlərinin möhkəmlənməsi ilə
Xilafətin mərkəzdən uzaq olan
ucqarlarında hakimlərin müstəqilliyi artır, ərəblərin yaratdığı əmirliklərdən fərqli olaraq müstəqil xırda feodal - əmirlikləri yaranırdı. Müstəqil əmirliklərə rəhbərlik edən şəxslər bir zamanlar buraya elə ərəb xəlifələri tərəfindən təyin olunmuş nəsillərin zaman keçdikcə yerliləşən nümayəndələri idilər. Azərbaycan tarixçisi Tofiq Mustafazadə bu prosesləri belə əks etdirir.
Bəhs olunan dövrdə şimallı-cənublu Azərbaycan ərazisində bəzi kiçik dağlıq ərazilər istisna olmaqla hər yerdə xalq islamı qəbul etmişdi. “Artıq X əsrdə Azərbaycanın demək olar bütün şəhərlərində came məsçidləri vardı, hətta X əsrin məhşur coğrafiyaşünas səyyahı əl-Müqəddəsi şəhəri kənddən" 38 T. Mustafazadə. Ümumi tarix, II cild, B ., s. 65. Ə r ə b m ü ə l l i f l ə r i T a l ı ş h a q q ı n d a - 3 2 -
fərqləndirən əsas cəhəti məhz hər hansı yaşayış yerində came məsçidinin olmasında görürdü.”39 Azərbaycan ərazisində IX-X
yüzilliklərdə Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər dövlətləri mövcud olmuşdur. IX əsrin sonu - X əsrlər Azərbaycan tarixinə aid ilk fundamental əsərlərdən birinin müəllifi, tarix elmləri doktoru, professor Məmmədəli Şərifli bu
dövlətlərin yaranma
əhəmiyyətindən danışarkən yazırdı: “Altı yüz ilə qədər davam edən Sasani və Ərəb əsarətindən sonra yerli dövlətlərin - Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadidlər dövlətlərinin yaranması Azərbaycan dövlətçiliyinin dirçəlməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malik id i.” Taylasan torpaqları Şəddadilər dövləti istisna
olmaqla qısa müddətli olsa da adı çəkilən digər dörd dövlətin tərkibində olmuşdur. Lakin bu dövlətlərdən ikisinin - Cənubi Taylasan - Deyləm hakimləri içərisindən çıxmış Salarilər və Ərdəbil hakimləri olan Rəvvadilərin tarixi ilə Taylasan torpaqlarının tarixi daha çox bağlı olmuşdur. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan torpaqlarını ilk dəfə vahid dövlətdə birləşdirən sülalə Sacilər olmuşlar. Mənşəcə Orta Asiyanın türk tayfalarının nəsillərindən olan Sacilər sülaləsinin banisi Əbu-s Sacın adı ərəb mənbələrində ilk dəfə olaraq Babəkin əsir alınıb Bərzəndə (“Kafirlər
39 N.Vəlixanlı. Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, B. , 1993, s. 72. -33 -
Yüklə 3,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|