Edilməsi üçün kontr-tsiklik kapital buferi tətbiq edilə bilər. Bu məqsədlə kontr-tsiklik

91 
 
   
Aktivlərin  keyfiyyətini  əks  etdirən  göstəricilər  -  bankın  fəaliyyətində  kreditləşmə  bankın 
əsas  gəlir  mənbəyidir  və  kredit  portfelinin  pisləşməsi  bankın  sabit  artımına  mənfi  təsir 
edir; 
 
   
Bazar riskləri üzrə göstəricilər – valyuta məzənnəsinin və faiz dərəcələrinin dəyişməsinin 
təsirinin qiymətləndirilməsi. 
İndeksin    dəyişənlərinin    (simptomların)    təsiri    standartlaşdırılma
21       
üsulu    ilə 
qiymətləndirilir. Hər dəyişən standartlaşdırıldıqdan sonra indeks əsasən çəkisiz olaraq hesablanır 
(Acar, 2007). 
 
Göstəricilərə   dair   kritik   həddlər   statistik   üsüllara   və   beynəlxalq   təcrübəyə   əsasən 
müəyyən olunur və verilmiş limitlərdən kənarlaşmalar risklərin azalıb və ya artmasını əks etdirir. 
Hər qrup  üzrə ümumiləşdirilmiş  nəticə  göstəricilərin orta ölçülmüş  qiyməti  əsasında  hesablanır. 
İndeks indikator qruplarının orta riyazi qiyməti kimi hesablanır. 
 
Ümumi indeks aşağıdakı intervallarda dəyişir: 
  (1; 1.5) intervalında – sabit; 
   
[1.5; 2)  – normal (orta risk səviyyəsi); 
 
   
[2; 2.5) qənaətbəxş (risklərin artımı müşahidə olunur); 
 
   
[2.5; 3) - qənaətbəxş (risklərin yüksək səviyyədə olması müşahidə olunur); 
  [3; 3.5) - qeyri-sabit; 
   
[3.5; və yuxarı)  bank sisteminin vəziyyəti təhlükəli kimi qiymətləndirilir. 
 
 
 
3. Azərbaycan üçün bank böhranı indekslərinin qiymətləndirilməsi
 
 
3.1. Azərbaycan bank sisteminin kövrəklik indeksi (BSKİ)
 
 
Tədqiqat zamanı Azərbaycan bank  sistemi üçün BSKİ hesablanmış və qiymətləndirmələr 
aparılmışdır  (Şəkil  3).  Qlobal  böhranın  təsirlərinin  nəzərə  almaq  məqsədi  ilə  indeksin 
qiymətləndirməsi    2007-ci    ilin    əvvəllərindən    aparılmışdır.    İndeksin    qurulması    zamanı 
Azərbaycan  bank  sisteminin  aktivlərinin  75%-ni  təşkil  edən  bankların  göstəricilərindən  istifadə 
edilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
21
Standartlaşdırma - hər bir dəyişənin orta qiymətindən fərqinin dəyişmələrin standart kənarlaşmasına bölünməsi ilə hesablanır. 

---

92 
 
I 
I 
III 
IV 
V 
Şə
kil 3. Azərbaycan bank sisteminin kövrəklik indeksi
 
 
0,6 
 
0,5 
 
0,4 
 
0,3 
 
0,2 
 
0,1 
 
-1E-15 
 
-0,1 
 
-0,2 
 
-0,3 
 
-0,4 
 
-0,5 
 
-0,6 
 
Mənbə: müəlliflər tərəfindən hazırlanmışdır. 
 
 
Qiymətləndirilmiş BSKİ əsasən Azərbaycan  bank sisteminin  inkişafını 5  fazaya   bölmək 
mümkündür: 
I faza - Yüksək templi inkişaf və risk potensialının formalaşması; 
II faza - Orta səviyyəli templə inkişaf və potensial risklərin yenidən 
qiymətləndirilməsi; 
III faza – Qlobal böhranın banklara psixoloji təsiri, xarici borclanmanın 
məhdudlaşması və banklar tərəfindən inkişaf strategiyalarının yenidən nəzərdən keçirilməsi; 
IV faza - Risklərin  çevik  tənzimlənməsi; 
V faza -Maliyyə dayanıqlığı. 
I-ci fazada (2007-ci il və əvvəlki dövrlər) Azərbaycan iqtisadiyyatı  yüksək templə inkişaf 
etmiş,   həm  neft,  həm də qeyri-neft sektorunda ikirəqəmli artım templəri  müşahidə olunmuşdur. 
Ölkənin  xarici  mövqeyi  yaxşılaşmış,  tədiyyə  balansının  cari  hesabında  profisit  yaranmışdır. 
Əhalinin pul gəlirləri və məşğulluq səviyyəsində də əhəmiyyətli artım müşahidə olunmuşdur. 
Sürətlə inkişaf edən  iqtisadiyyat bank sektorunun  maliyyə  vasitəçiliyinin genişlənməsinə, 
bank  xidmətlərinə çıxış  imkanlarının  və  xidmətlərdən istifadənin artmasına  imkan vermişdir. Bu 
illərdə  bank  sektorunun  daxili  və  xarici  resurs  bazası  artmış,  iqtisadiyyatın  real  sektorunun 
kreditləşməsində  yüksək  artım  templəri  müşahidə  olunmuşdur.  2007-ci  ilin  sonlarından 
başlayaraq isə banklar potensial risklərdən uzaqlaşmaq mövqeyinə üstünlük verməyə başladılar. 
II-ci  fazada,  artıq  2008-ci  ilin  əvvəllərindən  dünya  maliyyə  bazarlarında  baş  vermiş 
böhran dünyada investorların “risk iştahasının” dəyişməsinə  səbəb olmuşdur. Bu şəraitdə   xarici 
mənbələrdən 
vəsaitlərin 
cəlb 
edilməsi 
imkanları 
məhdudlaşmışdır. 
Bu, 
banklarda 
yenidənmaliyyələşdirmə  və  likvidlik  risklərini  aktuallaşdırmışdır.  Nəticədə  bank  sistemi  riskləri 
yenidən qiymətləndirmiş və orta səviyyəli templə inkişaf zonasına daxil olmuşdur. 

---

93 
 
III-cü  fazada,  bankların  qlobal  böhrandan  psixoloji  təsirlənmə  prosesi  ilə  xarakterizə 
olunur.  Bu  dövrdə kredit  portfelinin  artımında  yumşalma olsa da,  kredit  portfelində  ciddi  mənfi 
dəyişikliklər  baş   verməmiş   və  indeks  kritik  həddi  (-0,5)  aşmamışdır.  Burada  Azərbaycan 
Mərkəzi Bankı (AMB) tərəfindən həyata keçirilən prudensial siyasətin xüsusi rolunu qeyd etmək 
lazımdır. 
Qlobal böhranın iqtisadiyyata və bank sisteminə mənfi təsirlərini  yumşaltmaq üçün AMB 
uçot  dərəcəsini  və  məcburi  ehtiyat  normasını  azaltmış,  bankların  xarici  öhdəliklərini  məcburi 
ehtiyat  normasından  azad  etmişdir.  Nəticədə  əhalinin  banklara   etimadı  qorunub  saxlanılmış  və 
kredit portfelinin keyfiyyətin pisləşməsi müşahidə olunmamışdır. Banklar bu dövrdə  yeni inkişaf 
strategiyalarını nəzərdən keçirmiş və artım templərini bərpa etməyə başlamışlar. 
 
IV-cü  fazada,  banklar  əsas  səylərini  AMB-in  həyata  keçirdiyi  tədbirlər  və  tövsiyyələri 
əsasında      risklərin   çevik    tənzimlənməsinə  və    potensial    risklərə   qarşı    maliyyə   buferinin 
möhkəmləndirilməsinə  yönəltmişlər.  III-cü  və  IV-cü  fazada  mümkün    itkilər  üzrə    bankların 
maliyyə   ehtiyatlanması   artırılmış,  AMB  tərəfindən  sistem  əhəmiyyətli   və   ayrı-ayrı   banklar 
üzrə  fərdi  stabilləşdirmə  proqramları  hazırlanmış və uğurla həyata  keçirilmişdir. 
 
V-ci fazada, qlobal böhran fonunda bank   sistemi   yüksək  maliyyə dayanıqlılığı nümayiş 
etdirərək öz inkişafını davam etdirmişdir. Artıq bu dövrdə bank sektorunun   likvidlik   və kapital 
adekvatlığı göstəriciləri   tələb olunan normanı üstələmişdir.   Bank   aktivləri, iqtisadiyyata kredit 
qoyuluşları və əhalinin əmanətlərinin artım templərində yüksəlmə müşahidə olunmuşdur. 
Beləliklə,  BSKİ  göstərir  ki,  qlobal  böhranın  pik  dövründə  belə,  Azərbaycan  banklarının 
kövrəkliyi qəbul olunmuş normalar çərçivəsində olmuşdur. 
 
 
3.2. Azərbaycan bank sisteminin maliyyə dayanıqlılığı indeksi (BSMDİ)
 
 
Tədqiqat  zamanı  Azərbaycan  bank  sistemi  üçün  hesablanan  ikinci  indeks  BSMDİ-dir. 
Şəkil 4-dən göründüyü kimi, qlobal böhran dövründə indeks 1.5-2.0 arasında olmuşdur. İndeksin 
2.0 həddini  aşması  baş  versə idi  belə,  bank sisteminin  maliyyə  dayanıqlılığı  yenə də qənaətbəxş 
olardı, baxmyaraq ki, bu zaman potensial risklər artmış hesab olunur.  Beləliklə, bu indeks qlobal 
böhran zamanı Azərbaycan  bank  sisteminin dayanıqlı olmasını nümayiş etdirir. 

---