Əfqanıstan: Sovet işğalından Amerika müdaxiləsinə

- 123 - 
ƏFQANISTAN: SOVET IŞĞALINDAN AMERIKA MÜDAXILƏSINƏ | MƏSIAĞA MƏHƏMMƏDI
lə əsasən saxladılar. Lakin ümumilikdə amorf və süst xarakter 
daşıyan hökumət strukturları cəmiyyətin tələb və ehtiyaclarını 
təmin etmək iqtidarında deyildi. Pakistan tədqiqatçısı, Taliban 
hərəkatı ilə bağlı məşhur kitabların müəllifi Əhməd Rəşid onla-
rın hakimiyyətini belə xarakterizə edir: “Taliblər 1992-ci ildən 
dövlət orqanlarında xidmət göstərən işçiləri vəzifələrdən uzaq-
laşdırmaqla, böyük qarışıqlıq yaratdılar. Onlar tacik, özbək və 
həzarə millətindən olan təcrübəli dövlət məmurlarının əksəriy-
yətini səriştəsiz olan puştularla əvəz etdilər. Kabul və Qəndə-
harda dövlət idarələri gündə cəmi 4 saat – səhər saat 8-dən gü-
nortaya qədər işləyirdi, bununla da ölkədəki siyasi-hərbi böhra-
na əhəmiyyət verilmirdi. Nazirliklərdə sənədləşmə aparılmırdı, 
işçilərin sayı çox az idi. Yüzlərlə talib kişilərin saqqalına nəzarət 
edən dəstələrdə fəaliyyət göstərdiyi halda, nazirliklərdə xalqın 
problemləri ilə məşğul olmağa adam tapılmırdı. Artıq əhalinin 
də nazirliklərdən elə bir gözləntisi yox idi. Şəhərlərdəki dövlət 
idarələrində yerli kadrların olmaması əhalidə Taliban barədə iş-
ğalçı qüvvə təsəvvürü yaratmışdı” [127, 285-286].
 Əhali ilə ən fəal “təmasda olan” dövlət qurumu isə bir növ 
dini-əxlaqi polis rolunu oynayan “Yaxşı işlərə sövq etmək və pis 
işlərdən çəkindirmək” (“Əmr be məruf və nəhy əz münkər”) 
nazirliyi idi. Bu nazirliyin saysız-hesabsız işçiləri ictimai həyatın 
bütün sahələrində şəriət normalarına əməl olunmasına nəzarət 
edir, müəyyən edilmiş qaydaları pozanları cəzalandırırdılar. 
Əfqanıstan əhalisi Taliban hakimiyyətinin elə ilk günlərindən 
çoxsaylı qadağalarla üz-üzə qaldı. Ən çox qadağa isə qadınların 
payına düşürdü: hökumət faktiki olaraq, onlardan evdə otur-
mağı tələb edirdi. Qadınların təhsilinə, dövlət işlərində çalışma-
sına imkan verilmirdi. Bu qadağalar qeyd olunan nazirliyin vax-
taşırı elan etdiyi fərmanlarla tənzimlənirdi. Onların mahiyyəti 
barədə konkret təsəvvür əldə etmək üçün, məsələn, 1998-ci ilin 
dekabrında verilmiş fərmanın bəzi müddəalarına nəzər salmaq 

---

- 124 - 
ƏFQANISTAN: SOVET IŞĞALINDAN AMERIKA MÜDAXILƏSINƏ | MƏSIAĞA MƏHƏMMƏDI
kifayətdir: 1) hicabsız, yaxud İran çadrası (üzü açıq – M.M.) 
bağlamış qadınlar avtobusa minərsə, sürücü həbs edilməlidir; 
əgər qadın bu qiyafədə küçədə görünərsə, evi tapılacaq və əri 
cəzalandırılacaqdır; 2) dükanlarda, otellərdə, maşınlarda mu-
siqi dinlənməsi qadağandır; 3) kişilərə saqqalı qırxmaq və ya 
qısaltmaq icazəsi verilmir; 4) bütpərəstlik qadağandır; maşın-
da, evdə, dükanda, oteldə şəkil, portret asılmasına icazə yoxdur; 
5) qumarbazlıq, narkotik maddələrdən istifadə, cadugərlik qa-
dağandır; 6) namazdan imtinaya icazə verilmir; namaz vaxtı bü-
tün avtomobillər dayanmalı və əhali hamılıqla məscidə namaz 
qılmağa getməlidir və s. [124, 491-49].
İslam şəriətinin özünəməxsus anlaşılması və yozumuna 
əsaslanan bu qadağaların zorla tətbiqi Taliban rejiminə totalitar 
mahiyyət bəxş etməklə bərabər, bəzən absurd, hətta lətifəvari 
xarakter alırdı. Məsələn, televizora baxmaq qadağan olundu-
ğundan ölkənin xarici işlər naziri Mütəvəkkil qonşu ölkənin 
hədiyyə etdiyi peyk antennası ilə dünya xəbərlərini izləmək 
üçün televizora öz kabinetinin zirzəmisində gizlicə, xüsusi ehti-
yat tədbirləri görməklə baxa bilirdi. Ədliyyə nazirliyinə şikayət 
edən vətəndaşa saqqalı qısa olduğu üçün bir ay sonra müraciət 
etmək tövsiyə olunurdu. Namaz vaxtı yoldan keçən sikh dininə 
mənsub  şəxs də məscidə keçməyə məcbur edilirdi [138, 53-
55].
Ən dəhşətlisi o idi ki, sözügedən nazirliyin fəaliyyəti heç bir 
qanun və əsasnamə ilə tənzimlənmirdi, bu da onun əməkdaşla-
rının özbaşınalığına tam imkan verirdi. 
Cəmiyyət həyatının bu şəkildə idarə olunması təkcə sadə 
əfqanları, xüsusən qadınları, daimi təzyiq və qorxu altında sax-
lamırdı, həm də ölkənin qədim mədəni irsinə sağalmaz zərbələr 
vururdu. Rəssamlığın, heykəltəraşlığın bütpərəstlik sayılması 
və qadağan edilməsi nəticəsində çoxsaylı sənət əsərləri, maddi 
mədəniyyət abidələri məhv edilirdi. 2001-ci ilin mart ayında 

---

- 125 - 
ƏFQANISTAN: SOVET IŞĞALINDAN AMERIKA MÜDAXILƏSINƏ | MƏSIAĞA MƏHƏMMƏDI
Taliban hökumətinin 2 naziri (mədəniyyət və maliyyə nazirlə-
ri) və Molla Ömərin xüsusi nümayəndəsi Kabuldakı Əfqanıstan 
Milli Muzeyinə gələrək, ölkənin müxtəlif bölgələrindən tapıl-
mış 2850 eksponatı (heykəllər, təsvirlər və s.) sındırıb məhv 
etmişdilər. Bu eksponatların bir çoxu miladdan öncəki əsrlərə 
aid idi [127, 286]. Təqribən eyni vaxtda (ilk cəhd 1999-cu ildə 
olmuşdu) Buddanın Bamiyan vilayətində dəniz səviyyəsindən 
2500 metr yüksəklikdə yerləşən ərazidəki iki möhtəşəm heykəli 
dağıdıldı (VI əsrə aid olan və qayalarda yonulmuş bu nəhəng 
heykəllərdən birinin hündürlüyü 35 metr, digərininki isə 53 
metr idi) [111, 95]. Bu vandalizm aktı dünya ictimaiyyətinin 
kəskin etirazına səbəb olmaqla yanaşı, Talibanın həqiqi siması-
nı bütün bəşəriyyətə göstərdi.
Bütövlükdə Taliban rejimi özünü “xalis islamın” carçısı kimi 
təqdim etsə də, Əfqanıstan cəmiyyətində 3 növ – cinsi, məzhə-
bi və etnik ayrı-seçkiliyə rəvac verdi. Puştu millətçiliyini islam 
libasında həyata keçirən taliblər xüsusən şiə həzarə əhaliyə qarşı 
amansızlıq göstərirdilər. Talibanın Bəlxdəki valisi Əbdülmən-
nan Niyazi Məzari-Şərifdə cümə məscidindəki çıxışında demiş-
di: “Həzarələrin qarşısında yalnız 3 yol var: ölmək, Əfqanıstanı 
tərk etmək, ya da sünni hənəfi məzhəbini qəbul etmək!» [127, 
287].
Beləliklə, bir vaxtlar Talibanı ümidlə qarşılayan Əfqanıstan 
əhalisi artıq onun qurduğu hərbi-teokratik rejimdən cana gəl-
mişdi və bu rejimin çəngindən xilas olacağı günü arzulamaqda 
idi. Ölkə daxilində Taliban zülmünə son qoyacaq qüvvə görün-
mürdü, odur ki, ümid yalnız xarici amilə qalmışdı.
Taliban Kabulda hakimiyyətə gəldikdən sonra xarici döv-
lətlərdən yalnız üçü (Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı və Birləş-
miş Ərəb Əmirlikləri) onu rəsmən tanısalar da, bəzi qonşu və 
yaxın ölkələr istisna olmaqla, beynəlxalq birliyin əksər üzvləri 
xüsusən ilkin dövrdə yeni rejimə kifayət qədər loyal yanaşırdılar 

---