istifadəsindəki dəyişikliklərlə birlikdə baş verir. Cəmiyyət industrial mərhələyə qədər
olan vəziyyətdən industrial və sonra da postindustrial cəmiyyətə doğm hərəkət edir.
İndustrial cəmiyyət maşın-sənaye istehsalınm əsasmda formalaşır. Postindustrial
cəmiyyətdə ağırlıq mərkəzi əmtəə istehsalmdan xidmət istehsalma keçir; iqtisadi
sistemdə elmi biliklər və yeniliklər mühüm rol oyna
3or; ixtisas strukturunda başlıca
yeri mütəxəssislər tuturlar. Postindustrial cəmiyyət industrial cəmiyyətdən məhz bu
xarakterik əlamətləri ilə fərqlənir.
İnkişafın postindustrial mərhələsinin özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır:
İqtisadi ədəbiyyatda onlara aid edilir:
1.
Korporasiyalarda əmək və kapital arasındakı ziddiyyətlərin zəifləməsi;
istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin onlann idarəedilməsi funksiyasından
aynlması; dövlətin iqtisadi proseslərə fəal müdaxiləsi;
2.
İstehsal fondlanna qənaətçiliyə, eimtutumlu texnoloji tərəqqiyə əsaslanan
müxtəlif istehsal funksiyalarından
istifadə edilməsi;
3.
İqtisadiyyatın üçüncü sektorunun (ilk növbədə informasiya və xidmət
sferasımn) üstünlüyü.
Elmin istehsalm həlledici amilinə çevrilməsinə əsaslanan texnoloji proqres
postindustrial informasiya cəmiyyətinin dominantıdır. İndustrial iqtisadiyyatdan
fərqli olaraq, burada əl əməyinin maşınla əvəz edilməsi yox, fəaliyyətdə olan əmək
vasitələrinin daha səmərəli vasitələrlə əvəz edilməsi üstünlük təşkil edir. Beləliklə,
kapitalm təkrar istehsalınm spesifik xüsusiyyəti meydana çıxır ki, o da əmək
vasitələrinin silinməsi və istifadəyə verilməsi arasındakı nisbətdir. Bununlada
postindustrial mərhələsində xarakterik xüsusiyyət yığımın artımı deyil, onun
səmərəliliyinin yüksəldilməsi təşkil edir.
Postindustrial cəmiyyətdə idarəetmə fəaliyyəti professiyaya çevrilir,
menencerlərin fəaliyyəti isə kifayət qədər təsirli ictimai güc kəsb edir. Onlann
güclənən rolu nəticəsində mülkiyyət münasibətləri idarəedənlərlə ida- rəolunanlar
arasındakı münasibətlərlə müqayisədə ikinci plana keçir. Postindustrial mərhələsində
istehsalın strukturu həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Həyatın keyfiyyətini müəyyən
edən sahələr (informasiya, xidmət sektorlan) prioritetlik kəsb edir. İqtisadi artım
əsasən iqtisadiyyatın üçüncü sektoru hesabına əldə edilir (xidmət sektoru).
Akademik Ramiz Mehdiyev “XXI əsrdə Azərbaycan ideyası kreativ millət
kontekstində” (31, 28.06.2012) əsərində yazmışdır: “Prezident İlham Əliyevin “qara
qızıf’ı insan kapitalına çevirək” sözləri xətti iqtisadi artıma, yəni iqtisadi inkişafın
əvvəlki ənənəvi forma və metodlarına yekun vurmuş və ölkənin sənayeləşməsinin
başa çatmasını gözləmədən iqtisadiyyat və istehsal sahəsində kreativ sferaların -
postsənaye cəmiyyətinin əsaslanmn yaradılmasına hazırlığa keçid vəzifəsini
müəyyən etmişdir.”
Dünyada iki bazar sistemi - azad
K
qabətli xalis bazar iqtisadiyyatı və qanşıq
iqtisadiyyat,
habelə iki qeyri-bazj
şisterni-ənəhəvi və inzi
17
bati-amirlik sistemləri mövcuddur. Bunlardan başqa postsosialist ölkələrinin bazar
iqtisadiyyatına keçməsi ilə əlaqədar keçid tipli iqtisadi sistem də formalaşmışdır (57,
S.38).
İqtisadi sistem dedikdə isə formalaşmış mülkiyyət münasibətləri və təsərrüfat
mexanizmləri əsasında cəmiyyətdə yaranan iqtisadi proseslərin toplusu başa düşülür.
İctimai tələbatm ödənilməsi, bir tərəfdən, cəmiyyətin resurs potensialı ilə, digər
tərəfdən, ictimai quruluşun xarakteri, dövlət idarəetmə sisteminin tipi ilə
məhdudlaşır.
Xalis bazar iqtisadiyyatı resurslar üzərində fərdi xüsusi mülkiyyəti, bazarda
azad rəqabəti, məhsullara qİ
3mıətlərin tələb və təklifin təsiri altında sərbəst
müəyyənləşməsini nəzərdə tutur. Bazarda çoxsaylı kiçik satıcılar və alıcılar
qarşılaşırlar. Onlardan hər biri öz iqtisadi məqsədlərini və maraqlarım rəhbər
tuturlar. Onlann fəaliyyətinin nəticəsi bazarda təklif etdikləri resursların həcmindən,
əmək resurslannm sayından və tərkibindən, nəhayət, istehsal etdikləri məhsula
(xidmətə) tələbin həcmindən asılı olur. Bu sistemdə dövlət iqtisadiyyata müdaxilə
etmir. Sonrakı inkişaf prosesində kiçik sahibkarlann birləşməsi prosesi baş verir. Bu
da inhisarın meydana çıxması ilə nəticələnir. Ona görə də çoxsaylı mütəxəssislərin
fikrincə, müasir şəraitdə heç bir ölkədə azad rəqabətin xalis bazar sistemi yoxdur.
Qanşiq iqtisadi sistem iqtisadiyyatm özəl və dövlət sektorlarmm qarşılıqlı
hərəkətinə əsaslanır. Qarışıq iqtisadi sistem (qanşiq iqtisadiyyat) həm inkişaf etmiş,
həm də inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə istifadə olunur, fəaliyyət göstərir. Qanşiq
iqtisadiyyatm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bir tərəfdən, planlaşdırmadan və digər
iqtisadi tənzimləmə vasitələrindən istifadə olunur, digər tərəfdən, istehsalın rəqabətli
seçimində bazar mexanizmləri tətbiq edilir
(48, S.42).
Dövlətin iqtisadiyyata
təsirinin intensivlik səviyyəsindən, dövlət tərəfindən həll edilən vəzifələrin
prioritetliyindən asıh ola-raq, qanşiq iqtisadi sistemin modelləri, 1 saylı sxemdə
göstərildiyi kimi, bir-birindən fərqlənirlər. Ona görə də qanşiq iqtisadiyyatm
çoxsaylı milli modelləri vardır. Məsələn, qanşiq iqtisadiyyat modelində həm dövlət
və həm də özəl sektor (müəssisələr və ev təsərrüfatlan) bütün resurslann və maddi
nemətlərin istehsalmda, bölgüsündə, mübadiləsində mühüm rol oynayırlar. Dövlət
iqtisadiyyata müdaxilə edir. Ancaq o dərəcədə yox ki, bazarm tənzimləyici rolunu
heçə endirsin.
Qanşiq iqtisadi modeldə xalis bazar və sosialist iqtisadi sistemlərin
elementləri birləşirlər. Bu birlik işçilərin müəssisənin idarə edilməsində iştirakı
sistemi, iş yerlərinin yaradılmasmm stimullaşdıniması, hüquqi və fiziki şəxslərin
gəlirlərindən mütərəqqi vergitutumu, kiçik biznesin və əmək-tu-tumlu sahələrin
dövlət müdafiəsi (köməyi), iş qüvvəsinin saxlanılması və təkrar istehsalım təmin
edən pensiya sistemi, xarici ticarətin himayədarhğı və sairlərlə təmin edilir. Sxemdə
göstərilən meyarlann müxtəlifliyinə baxmayaraq, iqtisadçı alimlər hesab edirlər ki,
müharibədən sonra Almaniyada yaranmış, son
18