30 ildə ABŞ-da formalaşmış və müasir Yapon, İngiltərə, Fransa və digər inkişaf
etmiş ölkələrin iqtisadiyyatı qarışıq iqtisadi sistemə aiddir. (58, s.53).
Qanşıq iqtisadiyyatda müxtəlif mülkiyyət növlərinə məxsus olan müəssisələr
və qurumlar mövcuddur. Təsərrüfatçılığm müxtəlif formalanndan istifadə olunur. Bu
ölkələrdə dövlət müəssisələri, güclü xüsusi korporativ birliklər, fərdi xüsusi firmalar
vardu:. İqtisadi sfera bazar tənzimləməsinin və dövlətin təsiri altında olur. Xalis bazar
iqtisadiyyatmdan fərqli olaraq, burada iri xüsusi və səhmdar mülkiyyəti mövcuddur.
Bazar və rəqabət tənzimləmənin üstün formaları kimi çıxış edir, onlan dövlət
tənzimlə-məsi tamamlayır. Müasir qanşıq iqtisadiyyat tənzimlənən bazar
iqtisadiyyatıdır. Qanşıq iqtisadiyyata
0 ölkələr aid edilir ki, onlann iqtisadiyyatmda
bazar və inzibati-amirlik iqtisadi sistemlərin əlamətləri əlaqələndirilir. Qanşıq
iqtisadiyyatda dövlət özütənzimlənən bazar mexanizmlərinin özlərinin nöqsanlanm
kompensasiya eləmək üçün onlan korrektə edir. İqtisadi ədəbiyyatdan görünür ki,
iqtisadi inkişafm gələcəyi qanşıq iqtisadiyyatla bağlıdır və məhz bxma görə də MDB
ölkələrində bu tipli sistem tədricən formalaşdınlu:.
Sxem 1
Bəzi ölkələrin iqtisadi modellərinin xüsusiyyətləri
Müasir bazar təsərrüfatının modelləri
Meyarlar
Sosialyönüml
ü
bazar
təsərrüfatı
Qanşıq iqtisadiyat
Korporativ
iqtisadiyyat
Dövlət
proqramlarını
n
məqsədi
Vətəndaşların
maraqlarının
müdafiəsi
Sahibkarlığın
inkişafı üçün
şəraitin yaradılması
İri biznesin
maraqlarının
qorunması
İqtisadiyyatm
tənzimlənmə
prinsipləri
Uzunmüddətli
proqramlaşdırm
a
Taktiki
metodlardan üstün
istifadə
Əsas
prioritetlərin
müəyyən
edilməsi
İqtisadiyyatda
dövlət
sektorunun payı
30%
10%-ə qədər
Cüzi
Tipik dövlətlər
Almaniya
ABŞ
Yaponiya
İsveç
Mənbə:
«Экономическая теория», Москва, ИНФРА - M, 2007, Российская
Экономическая академия им. Г.В.Плеханова, с.40
19
Bu və ya digər iqtisadi sistem daxilində ayn-ayn ölkələrin və regionların
müxtəlif iqtisadi inkişaf modelləri mövcuddur. İqtisadi inkişaf səviyyəsindən, sosial
və milli şəraitindən, təbii resurslardan asılı olaraq, hər bir ölkənin milli iqtisadi
inkişaf modeli formalaşdınlır.
İqtisadi ədəbiyyatda «milli iqtisadi inkişaf modeli» dedikdə sosial- iqtisadi
inkişafla bağlı qarşıya qoyulan məqsəd, iqtisadi inkişafın istiqamətləri və onlara nail
olunmasmm metod və mexanizmləri başa düşülür. İqtisadi inkişaf modelləri zaman
və məkan daxilində formalaşdınlır, inkişaf etdirilir və dəyişdirilir. İqtisadi inkişaf
modeli iqtisadi sistemdən də asılıdır (sosialist, bazar və keçid iqtisadiyyatı). Dünya
təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi inkişafın milli modelləri özündə həm dünya
sivilizasiyasımn nailiyyətlərini, həm də milli xüsusiyyətləri birləşdirir. Həmin
modellər, əsasən, onlann realizasiya edilməsinin templəri, müddətləri, formalan,
metodlan və icra mexanizmləri ilə fərqlənirlər (62, s.73,). Bəzi ölkələrdə dövlətin
rolunu minimuma endirməyə cəhd edilir (Qərb liberal model), digərlərində dövlətə
həlledici əhəmiyyət verilir (Çin modeli, daha ətraflı 1.2 saylı paraqrafda). Bəzi
ölkələrin milli inkişaf modellərində nəzərdə tutulan daxili maliyyə bazanmn yüksək
dərəcədə açıqhğı, xarici iqtisadi əlaqələr üzərində dövlət nəzarətinin aşağı səviyyədə
olması, xarici investisiyalarm cəlb edilməsinə xüsusi cəhd edilməsi barədə
müddəalann müasir şəraitdə məqsədəuyğun olması bir çox alim və mütəxəssislərdə, o
cümlədən bu monoqrafiyamn müəllifində şübhə doğurur.
Bəzi Qərb müəllifləri tərəfindən yaradılan qanşıq iqtisadiyyat nəzəriyyəsinə
görə dövlətin iqtisadi fəaliyyətinin artması nəticəsində kapitalizm azad özəl
sahibkarlıq sistemindən elə bir iqtisadi sistemə keçmişdir ki, orada özəl və dövlət
sektorları bir-birini tamamlayu. Amerika iqtisadçısı E.Xan- sen ikinci dünya
müharibəsindən sonrakı iqtisadi sistemi fərdiyyətçilik iqtisadiyyatından qanşıq
iqtisadiyyata, özəl-dövlət iqtisadiyyatına keçid kimi xarakterizə etmişdir. Burada da
əsas diqqət sosial rifaha yönəldilir. P.Sa- muelson da həmçinin inkişaf etmiş ölkələrin
iqtisadiyyatım azad sahibkarlığın qanşıq sistemi kimi qiymətləndirmişdir. Onun
fikrincə, bu sistemdə nəzarəti həm cəmiyyət, həm də özəl institutlar həyata keçirirlər.
Eyni zamanda cəmiyyətin müxtəlif tipli iqtisadi sistemlərdən ibarət olması da
əsas götürülür. İqtisadi sistemin tiplərə bölünməsi əlaməti kimi onun açıq və ya
qapalı olması qəbul edilir. Əgər milli iqtisadiyyat və onun həlqələri beynəlxalq
iqtisadi əlaqələrə fəal surətdə inteqrasiya edirsə, iqtisadi sistem açıq hesab olunur
(digər ölkələrdən mallann və kapitalm daxil olması üçün sərhədlərini açan və öz
mallanm və xidmətləni digər ölkələrə sərbəst ixrac edən ölkə). Firma açıq hesab
olunur o zaman ki, o, əmək kooperasiyasında iştirak edir, başqa firmalarla və ya
korporasiyalarla elmi- texniki və ya digər ticarəti həyata keçirir. Sahə o zaman açıq
olur ki, yeni sahibkarlann ona daxil olmasına heç bir maneə yoxdur. Qapalı sistemin
bir
20