Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
340 çəkişmələri, müharibələri ilə fərqlənən XVIII əsr ərzində Şimali Azərbaycan əhalisi nəinki İranın mərkəzi vilayətlərində qərarlaşmış türk (Azərbaycan) siyasi xadimlərinin (Səfəvilər, Nadir şah Əfşar, Qacarlar), habelə vaxtaşırı ölkəni öz hakimiyyətinə tabe etməyə can atan Osmanlı hərbi-siyasi dairələrinin, rus ekspansionistlərinin basqın, qarət və talan obyektinə çevrilmişdi. Əhalisi dilənçi vəziyyətinə düşmüş Səfəvilər dövlətinin iqtisadi əsasları sarsılmaqda idi. XVI-XVII əsrlərdə az və ya çox dərəcədə doğma zəminə-Azərbaycan vilayətlərinə arxalanmış Səfəvi şahları yeni əsrdə daha çox beynəlxalq səciyyəli hadisələrin təsiri nəticəsində İran vilayətlərində qərarlaşır, tədricən Azərbaycana yad obyekt kimi yanaşırdılar. Dövlət ağır maliyyə böhranı keçirirdi. Mərkəzi hakimiyyət bütün dövlət ərazisində baş verən proseslərə nəzarət etmək iqtidarını itirmişdi. 1709-cu ildə əfqanlar Səfəvi hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırdılar. Bu üsyan nəticəsində Səfəvilər sülaləsinin varlığı sual altına alındı. 1722-ci ildə 20 minlik əfqan üsyançı ordusu dövlətin paytaxtı İsfahanı mühasirəyə aldı. Şəhər 6 aydan artıq mühasirə şəraitində yaşamalı oldu. Əfqanların İsfahanı işğal etməsi, Səfəvilər dövlətinin ağır məğlubiyyəti həmin hadisələri şəxsən müşahidə etmiş üç müəllif tərəfindən təxminən eyni zamanda qələmə alınmışdır. Onların biri Jozef Tiflisi, ikincisi Tadeuş Kruşinski, üçüncüsü müsyö de-Gardan olmuşdur. Məsələn, Jozef Tiflisi həmin hadisələr barədə bu qeydləri etmişdir: «İsfahan şəhəri əhalisi çox və sıx, torpağı geniş əzəmətli bir şəhərdir. Uzun çəkən mühasirə vaxtı qıtlıq, qəhətlik atəşi (əhalinin) canına düşdü, neçə nəfərin bədən xırmanını yandırdı. Arpa alovunun şiddəti neçə min canı yandırdı, o biri dünyaya göndərdi. Bu qaçılmaz hadisəyə və asiman bəlasına razılıqdan başqa çarə olmadığını görən (isfahanlılar) istər-istəməz İsfahan şəhərini uğanlara (əfqanlara –red.) təslim etməyə razılıq verdilər». 113
Kruşinski də bu tarixi hadisənin, Səfəvilər sülaləsinin eniş anının canlı şahidlərindən biri olmuş, həmin hadisəyə münasibətini bildirmişdir. T.Kruşinskinin «Xristian səyyahın
341 tarixi» («Tarixi-səyyahi-məsihi») əsərində bu qeydlər dövlətin maliyyə həyatının acınacaqlı olduğuna işarədir: «O (Mahmud), Səfəvilərin xəzinəsini zəbt etdi. Xəzinədə hər şey bol idi, lakin nəqd qızıl çox azdı. Mahmud qızılbaşlardan çoxlu qızıl və cavahirat tələb edərək onları bu məcburiyyət qarşısında qoydu və aldıqlarını xəzinəyə əlavə etdi. İsfahan və Culfa tacirlərindən, başqa ticarətçilərdən, hətta xristian məlikləri və Avropa elçilərindən də müxtəlif bəhanələrlə böyük məbləğdə pul yığdı. Öz dövlət başçılarından da bu qayda ilə çoxlu qızıl və başqa qiymətli şeylər aldı (nəticədə) əfqanlar qızılbaş tayfalarının verdikləri qızıl-gümüş sayəsində çox dövlətləndilər». 114
Qeyd etmək lazımdır ki, həmişə olduğu kimi bu halda da qarət və talan olunan dövlət xəzinəsi, sərvət ölkə əhalisinin yaradıcılıq, əmək fəaliyyətinin nəticəsi idi. Əfqan talanları və qarətləri də ölkənin iqtisadi potensialına ağır zərbə vurdu. Əfqan müdaxiləsi nəticəsində əsir düşmüş Şah Hüseyn oğlu Təhmasibin xeyrinə taxtdan imtina etdi. Uğurlu hərbi fəaliyyəti sayəsində siyasi nüfuzu artmış, əfşar tayfasından olan Nadir tezliklə təşəbbüsü ələ keçirdi. O, II Təhmasibi hakimiyyətdən uzaqlaşdırdı və taxta onun 4 aylıq oğlu III Abbası əyləşdirdi. Sülalə dəyişikliyi üçün əlverişli zəmin hazırlandı. Lakin Nadirə ağır iqtisadi böhran şəraitində olan dövlət aparatı miras qalmışdı. «Nadir şahın hakimiyyət başına gəldiyi vaxt dövlət xəzinəsi Şah Sultan Hüseyn və II Təhmasibin səhlənkarlığı nəticəsində demək olar ki, boşalmışdı. Nadir şah dövlətin gəlirini yalnız vergilərin miqdarının və sayının çoxaldılması sayəsində müəyyən qədər bərpa etməyə nail olmuşdu». 115 Təbiidir ki, Nadir şah (1736-1747-ci illər) bütün hallarda zorakı tədbirlərə əl atmırdı. O, hərbi uğurlar sayəsində də dövlətin iqtisadi, maliyyə sabitliyini bərpa etməyə can atırdı. «1739-cu ildə Hindistana uğurlu yürüşündən sonra böyük qənimət ələ keçirən Nadir şah nüfuzunu qaldırmaq məqsədilə əhalini 3 il vergi verməkdən azad etdi». 116
Lakin müasirlərin verdikləri məlumata görə, Nadir şah 100 min döyüşçüdən ibarət ordu saxlayırdı. Hərbiləşdirilmiş dövlət aparatı şahı «özünə qayıtmağa» (yəni sərt tədbirlərə əl atmağa) məcbur edirdi.
342 Məsələn, «XVIII əsrin 40-cı illərində Şimali Azərbaycanda və Cənubi Dağıstanda Əfşar zülmünə qarşı üsyanlar baş verdikdə Nadir şah çoxsaylı qoşunlarını şimala doğru yeritdi. Yürüş zamanı qoşunlar, bir qayda olaraq, yerli əhalinin hesabına dolanırdılar. Nadir şah yürüşdən qayıtdıqdan sonra sərf olunmuş xərcləri ödəmək üçün 1739-cu ildə xalqa «bağışladığı vergilərin» zorla toplanılması barədə fərman verdi. Beləliklə, əhalidən üç illik vergi toplanıldı. Vergi toplanılarkən özbaşınalıq və zorakılıq baş alıb gedirdi. Bu isə əhalinin narazılığının daha da artmasına gətirib çıxarırdı». 117 Nadir şah iqtisadi həyat, maliyyə məsələlərinə hərbi xadim nəzəri, mövqeyi ilə yanaşırdı. Bu cəhət də dövlətin, bu dövlətin tərkibində olmuş Azərbaycanın təsərrüfat həyatına mənfi təsirini göstərmişdi. XVIII əsr ərzində ölkənin başlıca mədəni inkişaf ocaqları olan şəhərlər baş vermiş hərbi əməliyyatlar nəticəsində xeyli zərər çəkmişdilər. Bütün xalqların, ölkələrin tarixi sübut edir ki, qarşıdurmalar zamanı
müxtəlif, rəqib
sərkərdələrin, hökmdarların başlıca zərbə obyekti ticarətin, sənətkarlığın, mədəni potensialın əsas mərkəzləri olan şəhərlər olmuşdur. XVIII yüzillikdə də Azərbaycan hakimləri şəhərlərin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsinə daha çox fikir verməli olurdular. Şəhərlərin memarlıq cəhətdən təkamülü xeyli dərəcədə onların müdafiə sisteminin xarakterindən asılı idi. «Qala divarlarından kənarda ev və bina tikdirməkdən ehtiyatlanan şəhər zadəganları öz imarətlərini yalnız şəhər daxilində inşa etdirməyi daha üstün tuturdular. Belə hallarda özlərinə bina-mülk tikdirən varlılar nə
şəhərin planlaşdırılmasına, nə də xarici görünüşün pozulmasına əhəmiyyət verirdilər. Buna görə də get-gedə şəhərin küçələri daralır, şəhər meydanları tədricən aradan çıxırdı». 118 Bu
cəhətlərinə görə həmin dövrün Azərbaycan şəhərlərinin əksəriyyəti oxşar idi. 119 Azərbaycan şəhərlərində sənətkarlığın müxtəlif sahələri-dərzilik, dəmirçilik, zərgərlik, dabbaqlıq, misgərlik, xalçaçılıq və s. inkişaf etmişdi. Şəhərlərdə sənətkarlığın müəyyən sahəsinin inkişafı yaşayış məntəqələrinin coğrafi mövqeyindən, iqlimindən və ətraf mühitindən asılı idi. Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|