Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
346 əksəriyyəti daxili və xarici ticarət əməliyyatlarında iştirak edirdi. Ticarətin vergi ilə əhatə olunmamış sahəsi qalmamışdı. Vergilərin sayı və miqdarı elə çox idi ki, xanın vergi yığanları öz vəzifələrini tələb olunan səviyyədə icra edə bilmirdilər. Buna görə də çox zaman vergi toplamaq hüququnu iltizama verirdilər. Əsrin II yarısında Azərbaycanın ictimai quruluşu iqtisadi əsasları baxımından natural təsərrüfat hüdudlarını aşa
bilməmişdi. Pul dövriyyəsi də həmin təsərrüfat sisteminin təsiri ilə aşağı səviyyədə idi. Məsələn, Qarabağ xanlığında zərb olunmuş pul vahidi Quba xanlığı ərazisində öz dəyərini xeyli dərəcədə itirirdi. Bu dövrdə Azərbaycan xanlıqlarında çəki və ölçü vahidləri də müxtəlif idi. Bu cəhət yerli tacirlərin xarici ticarətə cəlb olunması, əcnəbi tacirlərlə işgüzar münasibətlərin davam etdirilməsi işini çətinləşdirirdi. Beləliklə, XVIII əsrin sonlarına doğru Azərbaycanın iqtisadi həyatının beynəlxalq aləmə «qayıdışı» zərurəti meydana çıxmışdı. Bu «qayıdış» isə iqtisadi, siyasi birlik olmadan, əsasən qapalı olan təsərrüfat sistemi ləğv olunmadan qeyri-mümkün idi. XVIII əsrin Azərbaycan gerçəkliyində meydanda olan bircə, lakin mühüm fakt xalqın mədəni birliyi olmuşdur. Bu tamlıq, birlik xalqın siyasi, iqtisadi vəhdətinin mənəvi əsası idi. Azərbaycanın XVIII əsr həyatı siyasiliyi, hərbi hadisələrin zənginliyi ilə fərqlənir. Əsrin 30-cu illərinin II yarısına doğru güclü siyasi qurumundan-Səfəvilər dövlətindən (1501-1736) uzaqlaşmış Azərbaycan xalqı, onun doğma torpaqları müxtəlif hərbi-siyasi qüvvələrin təzyiqinə məruz qalmışdı. Osmanlı və rus müdaxilələri, Azərbaycanı «geri qaytarmaq» şüarları ilə çıxış edən, İran vilayətlərinə arxalanan hökmdarların aramsız hərbi yürüşləri, bu və ya digər xarici siyasi gücə güvənərək ölkədə hərbi-siyasi fəallıq nümayiş etdirən şəxslərin çıxışları, vaxtaşırı baş verən feodal ara müharibələri XVIII əsrin başlıca hadisələri olmuşdur. Bütün bunlar ölkənin ictimai-iqtisadi, siyasi, mədəni təkamülü prosesinə müəyyən təsir göstərməyə bilməzdi. 1722- 1735-ci illər ərzində Səfəvilər dövləti daxilində baş verən üsyanlardan, daxili çəkişmələrdən istifadə edən ruslar Azərbaycanın Xəzərboyu əyalətlərini işğal etdilər. Rusiya ilə
347 Osmanlı Türkiyəsi arasında bağlanmış İstanbul müqaviləsinə (1724-cü ilin 12 iyulu) əsasən «Səfəvi irsini bölüşdürmək» haqqında razılıq əldə edildi. Azərbaycan ərazisinin xeyli qismi Osmanlı hakimiyyəti altına keçdi. Osmanlı sultanı bu müddət ərzində Şirvanda öz planlarını gerçəkləşdirmək üçün öncə Hacı Davuddan, sonra isə Qazıqumuxlu Surxay xandan istifadə etdi. XVIII əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda vəziyyət kəskin şəkildə
dəyişdi. Əfşar
qəbiləsindən olan Nadirin (Təhmasibqulunun) siyasətə qarışması sayəsində İranda mərkəzi hakimiyyət dirçəlməyə başladı. Rusiya imperatoru regionda daha güclü rəqib hesab etdiyi Osmanlı dövlətini sıxışdırmaq naminə son illərini yaşayan Səfəvi rejimi ilə danışıqlara girişdi. 1732-ci ilin 21 yanvarında iki dövlət arasında Rəştdə 8 maddədən ibarət olan müqavilə imhzalandı. 129
Kür çayının mənsəbindən şimalda olan Xəzərboyu əyalətlər Rusiyanın ixtiyarında qaldı. 1730-1734-cü illər ərzində Nadir xan osmanlıları Azərbaycanın bir çox vilayətlərindən sıxışdırıb çıxarmağa nail oldu. «1735-ci il martın 21-də Gəncə ətrafında Rusiya və İran dövlətlərinin nümayəndələri arasında müqavilə imzalandı. Bu müqavilənin şərtlərinə əsasən rus qoşunları Xəzərsahili vilayətləri tamamilə tərk edir, burada əvvəlki inzibati idarə bərpa olunurdu». 130
Tezliklə Osmanlı dövlətinin hərbi hissələri Cənubi Qafqazı tamamilə tərk etməli oldular. Rusiyanın hakim dairələri Azərbaycanın genişmiqyaslı işğalı planını «əlverişli tarixi məqam» yarananadək təxirə salmalı oldular. 1736-cı ilin martında Nadir xan Muğanda (Cavad adlanan məntəqədə) Səfəvi şahı III Abbasın ölümündən istifadə edərək özünü şah elan etdi. Səfəvilər sülaləsinin varlığına son qoyuldu. Bəzi Azərbaycan feodalları Nadirin taxta çıxmasından fəal şəkildə narazılıq edirdilər. Nadir taxta çıxdıqdan sonra onun namizədliyinə qarşı çıxmış, Ziyadoğlu nəslindən olan «Gəncə xanlarını cəzalandırıdı, hüquqlarını məhdudlaşdırdı və həmin xanları Qazax, Borçalı elatlarının hakimləri ilə birlikdə Gürcüstan çarlarına tabe etdi. Yeni şahın namizədliyinə qarşı çıxmış Otuzikilər və Kəbirli kimi Azərbaycan tayfalarının
348 başçıları da cəzalandırıldılar. Nadir şah onlardan bir çoxunu ailəsi ilə birlikdə Xorasana köçürdü». 131 Şirvan, Cənubi Dağıstan, bir sıra Şimali Azərbaycan vilayətləri Nadir şahın rejimi ilə barışmır, onun hakimiyyəti əleyhinə çıxırdılar. Nadir şahın Şəki hakimi Hacı Çələbi ilə münasibətləri xüsusilə gərgin idi. Barışmaz mövqe tutan Hacı Çələbi şahın tələblərinə etinasız yanaşdı, 1743-cü ildə isə Şəki vilayətini müstəqil xanlıq, özünü isə xan elan etdi. Nadir şah 1744-cü ilin payızında 15 minlik qoşunla Hacı Çələbi başda olmaqla Şəki əhalisinin sığındığı «Gələrsən-görərsən» qalasına hücum etdi. Bu, Nadirin Şimali Azərbaycana dördüncü yürüşü idi. Ətraf ərazilərin əhalisi də Nadir şaha amansız müqavimət göstərdi. Şah qoşunu geri çəkilməli oldu, lakin 1745-ci ilin əvvəllərində yenidən qala üzərinə yeridi. Qalanı ələ keçirə bilməmiş şah Şəkiyə od vurdurdu. Qala üzərinə 5 ay davam etmiş həmlələrdən sonra Nadir şah qala qarşısında 3 min döyüşçü qoyaraq vilayəti tərk etdi. Yalnız 1746-cı ilin martında ərzaq qıtlığı nəticəsində Hacı Çələbi şah hakimiyyətini tanıdığını elan etdi. Nadir şah da güzəştə gedərək Hacı Çələbini Şəkiyə vəkil təyin etdiyini bildirdi. Azərbaycanın Xəzərsahili əyalətlərindən Rusiyanın imtina etməsi, Osmanlı dövlətinin Cənubi Qafqazdan öz hərbi hissələrini çıxarması İngiltərənin Xəzər hövzəsində fəaliyyətinin genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. İngilislər Xəzər dənizi vasitəsilə aparılan ticarətdə hakim mövqeyi ələ keçirməyə çalışdılar. 1734-cü ildə bağlanmış rus-ingilis ticarət müqaviləsinə əsasən (8-ci maddəsinə uyğun olaraq) İngiltərə Volqa-Xəzər yolu ilə İranda ticarət etmək hüququ qazanmışdı. 132
Şərq ölkələrinə dənizlər və okeanlar vasitəsilə uzanan ticarət yollarını xeyli qısalda bilərdi. XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən ictimai həyatın bütün sahələrində avropalaşma xəttini qəbul etmiş, tədricən iqtisadi, siyasi, mədəni yüksəliş yoluna qədəm qoyan, hərbiləşməkdə olan, ərazilərini genişləndirməyə çalışan, ekspansionist siyasəti ilə qonşularını narahat edən Rusiya imperiyası İngiltərənin bu cəhdlərinə biganə qala bilməzdi.
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|