Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
352 məktəblər və mədrəsələr fəaliyyət göstərdi. Xanlıqlar dövründə (1747-1800) bu sahədə elə bir nəzərəçarpan dəyişiklik baş vermədi». 135
Siyasi pərakəndəlik dövründə maarif obyektlərinin normal fəaliyyətini təmin edə biləcək vəqf torpaqları xanların əlinə keçmiş, maarifin inkişafında maraqlı olmayan ruhanilər tərəfindən mənimsənilmişdi. Məktəblər adətən məscidlərin müəyyən bir guşəsində, müxtəlif şəxslərə məxsus olan dükan- larda, şəxsi evlərdə təşkil olunurdu və məktəb banilərinin adını daşıyırdı. Məktəbdar həm müəllim, həm də rəis vəzifələrini icra edirdi. Təbiidir ki, tədris prosesinin maddi və mənəvi problemlərini həll
edən məktəbdarlar təhsil alanların valideynlərindən pul və peşkəş, bayramlıq formasında «həftəlik» haqq alırdılar. Müəllimlər müəyyən haqq müqabilində digər işləri də (məktub, dua yazmaq və s.) yerinə yetirir, tədris prose- sinin fasiləsizliyini, yüksək keyfiyyətini təmin etməyə çalışırdılar. Uşaqlar tədris prosesinə adətən 6 yaşından cəlb olu- nurdular. Məktəblərdə dərslər əsasən 6-8 saat davam edirdi. Tədris prosesində ənənəvi dərs vəsaitindən istifadə olunurdu (Əlifba, Quran, Sədi Şirazinin «Bustan» və «Gülüstan» əsərləri, «Kəlilə və Dimnə», bəzi hallarda Nizami, Füzuli və başqa klas- sik Şərq şairlərinin əsərlərindən nümunələr). 136 Məktəblərdə mexaniki əzbərçilik üstünlük təşkil edirdi. Təbiidir ki, xeyli vəsait tələb edən təhsil ölkə əhalisinin yoxsul qismi üçün əlçatmaz idi. Yoxsullar öz uşaqlarına zəruri əmək vərdişlərini, sənətləri öyrətməklə kifayətlənməli olurdular. Ali tədris müəssisələri hesab olunan mədrəsələrdə ruhanilər yetişdirilirdi. Mədrəsələr adətən cümə məscidlərinin nəzdində təşkil olunurdu. Müdərrislər və tələbələr mədrəsədə başlıca tərəf-müqabil idilər. Əlifba, Quran, islam fəlsəfəsi, fiqh (islam qanunları), ərəb və fars dilləri mədrəsələrin tədris proqramında olan başlıca fənlər idi. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq burada riyaziyyat, nücum (astronomiya) elmləri, ədəbiyyat da tədris edilirdi. Sadalanmış fənlərin hamısı bir müdərris tərəfindən tədris olunurdu. Mədrəsələrdə təhsil alan tələbələr yaşca bir-birilərindən fərqlənsələr də bir yerdə məşğul olurdular. Dərs
vəsaiti az olduğuna görə
tələbələrin
353 əksəriyyətində gözəl xətlə yazmaq qabiliyyətinin artırılmasına daha çox diqqət yetirilirdi. Mədrəsə məzunlarının əksəriyyəti gözəl xəttə, lakin zəif biliyə malik idi. İstedadlı tələbələr müəyyən müddət ərzində baş ruhaninin-müctəhidin rəhbərliyi ilə çalışırdı. Vəqf torpaqları mədrəsələrin fəaliyyətinin maddi zəminini təşkil edirdi. Məktəb və mədrəsələrdə təhsil müddəti qeyri-müəyyən idi. Tədris proqramının mənimsənilməsi burada başlıca meyar hesab edilirdi. Məktəb və mədrəsələrdə şagird və tələbələrə qarşı ağır cəza növündən-ayaqların falaqqaya salınıb döyülməsindən geniş istifadə olunurdu. Həmin dövrdə fərdi tədris növü də («Sərxana müəllimi») mövcud idi. XVIII yüzillikdə Azərbaycan elmində nəzərəçarpacaq irəliləyiş baş verməmişdir. Coğrafiyaşünaslar – Hacı Zeynalab- din Şirvani və onun kiçik qardaşı Hacı Məhəmmədəli Şirvani, tarixçi Əbdürrəzzaq bəy bu yüzilliyin görkəmli elm xadimləri olmuşlar. Hacı Zeynalabdin Şirvani (1780-1837 və ya 1838) yalnız coğrafiyaşünas deyildi. O, habelə səyyah, tarixçi, etno- qraf, filosof, ədəbiyyatşünas və şair kimi tanınmışdı. Hacı Zey- nalabdin «Təmkin» təxəllüsü ilə şeirlər yazırdı, «Məstəli şah» ləqəbi ilə təriqət təbliğatı aparırdı. Şamaxı şəhərində anadan olmuş Hacı Zeynalabdin səyahətlərə o dərəcədə aludə olmuşdu ki, vətənindən uzaqda-gəmidə vəfat etmiş (Qırmızı dənizdə), Ərəbistanın Ciddə şəhərində dəfn olunmuşdu. O, ömrünün təqribən 40 ilini Avropa, Asiya və Afrika ölkələrini səyahətə həsr etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, onun alim kimi təşəkkülü İraqın Kərbəla şəhərində baş vermişdir (o, 1785-ci ildə valideynləri ilə bu şəhərə köçmüşdü). Yaxın və Orta Şərq ölkələri, Orta (Mərkəzi) və Cənubi Asiya əraziləri, Balkan yarımadası, Mərmərə və Egey dənizindəki adalar, Kiçik Asiya, İran vilayətləri, Orta və Mərkəzi Ərəbistan, Seylon (Şri-Lanka) və Hindistan, Hind-Çin meşələri, Nil çayı vadiləri, Hindiquş, Tyanşan, Himalay, Pamir dağ silsilələri, Sudan cəngəllikləri Hacı Zeynalabdin Şirvaninin səyahət obyektləri olmuşdur. «Alim müxtəlif ölkələri səyahət etməyə üç dəfə çıxmışdır». 137
noqrafik materiallar toplayır, müxtəlif ölkələrin ədəbiyyatını və
354 fəlsəfi irsini öyrənməyə çalışırdı. O, müxtəlif xalqların nümayəndələri ilə görüşmüşdü, şeyxlərlə, müxtəlif dövlətlərin siyasi xadimləri ilə tanış olmuşdu. Alim səyahətlər zamanı müşahidə etdiklərini «Riyaz üs-səyahə» («Səyahət bağçaları»), «Bustan üs-səyahə» («Səyahət bostanı»), «Kəşfül-maarif» («Mərifətlərin kəşfi») və bir çox əsərlərində izhar etmişdir. O, təqribən 15 il ərzində Nemətullahi dini təriqətinə başçılıq etmiş, bu təriqətin regionda yayılmasına can atmışdır. Alim əsərlərinin başlıca kütləsini XIX əsrin 20-ci illərində farsca yazmışdır. La- kin təbiidir ki, onun qələmə aldığı faktlar, materiallar XVIII əsrin gerçəklikləridir. «Həmin əsərlərdə müşahidə olunmuş ölkələrin tarixini, etnoqrafiyasını öyrənmək üçün qiymətli məlumatlar vardır». 138
12 il Kərbəlada mükəmməl təhsil almış Hacı Zeynalabdin Şirvani elmi bilikləri yüksək qiymətləndirirdi, lakin bu biliklərin təcrübədə, əməldə yoxlanılmasına can atırdı. O, narazılıqla yazmışdır: «Təhsil (mənəvi təhsil-red.) vaxtı keçirməkdən başqa heç bir nəticə vermirdi; qiymətli həyat mənasız və lazımsız məcrada davam edirdi; dünyanın əzəli, kainatın sonu haqqında heç nə aydınlaşdırılmamışdı və mən artıq on yeddi yaşıma yetmişdim». 139 Bu mülahizələrində alim elmi biliklərlə əməlin, təcrübənin, həyatın üzvi əlaqəsini, vəhdətini anladığını, hərəkətə mail olduğunu (səyahətlərə can atdığını) nəzərə çatdırır. Hacı Zeynalabdin Şirvani dövrünün tanınmış alimləri ilə mübahisələrə cəsarətlə girişir, onları əksər hallarda böyük elmi-fəlsəfi suallar qarşısında aciz qoyurdu. O, belə qənaətə gəlmişdi ki, dövrün bir çox alimləri gerçək həyatdan çox uzaqdırlar. Hacı Zeynalabdin Şirvani elmə və səyahətlərə elə aludə olmuşdu ki, yalnız 42 yaşında ailə həyatı qurmuşdu. Özünün dediyi kimi, o, «37 il yeddi iqlim üzrə səyahətlər etmiş, müxtəlif çətinliklərlə, ağlasığmaz əziyyətlərlə üzləşmiş» 140
alim elmi fəaliyyətə bağlanmış şəxslər üçün parlaq örnəkdir. Hacı Məhəmmədəli Şirvani (təqribən 1783-cü ildə Şamaxıda anadan olmuşdur, ölüm tarixi məlum deyildir) də XVIII əsrin tanınmış alimlərindən olmuşdur. Hacı Zeynalabdin Şirvaninin qardaşı olan bu şəxs səyyah, mütəfəkkir, tarixçi, maa- rifçi, ədib və şair kimi tanınmışdı. O, «Fani» təxəllüsü ilə şeirlər Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|