Ekologiya” fanidan (amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishga doir o‘quv-uslubiy ko’rsatma) Navoiy – 2023

S₀ - aerotenkka kiruvchi oqova suvning KBT to‘liq ko‘rsatkichi (mg/l)
S - tozalangan suvning KBT to‘liq ko‘rsatkichi (mg/l)
O - faol balchiqning miqdori (g/l)
S - bo‘lingan zonalar birligi, u 0,30 - 0,35 ga teng qabul qilinadi
r - iflosliklarning o‘rtacha oksidlanish tezligi, KBT to‘liq (mg/soat hisobida).


r ning ko‘rsatkichi quyidagi 5 - jadvalda keltirilgan:
5 - jadval

Tozalanmagan suvning KBT to‘liq (mg/l)	Tozalangan oqova suvning KBT to‘liq (Sl mg/l)
	15	20	25	30	40	50 va undan ko‘p
a < 1,8 gr/l bo‘lganda
100	20	22	24	27	35	47
200	22	24	28	32	42	57
a > 1,8 gr/l bo‘lganda
150	18	21	23	26	35	45
200	20	23	26	29	37	50
300	22	26	30	34	44	60
400	23	28	33	38	53	73
500	24	29	35	41	58	82

Bu yerda: a - faol balchiqning miqdori
Regeneratorsiz aerotenkda oqova suv to‘liq yoki qisman tozalanishida:
S₀ 100 mg/l ga teng bo‘lganida a = 1,2 g/l bo‘ladi.
S₀ 101 mg/l dan 150 mg/l gacha bo‘lganida a = 1,5 g/l
S₀ 151 mg/l dan 200 mg/l gacha bo‘lganida a = 1 ,8 g/l
S₀ 201 va undan ortiq mg/l bo‘lganda 3 > a > 1,8 g/l bo‘ladi.
Regeneratorli aerotenkda oqova suv to‘liq yoki qisman tozalanishida, agar aerotenkning hajmi aniq bo‘lsa, aeratsiya qilingan faol balchiqning miqdori quyidagi formula bilan hisoblanadi:
(2)
Bu yerda:
a_sr – aeratsiya qilingan faol balchiqning miqdori (g/l)
a_reg – regeneratsiya qilingan faol balchiqning miqdori (g/l)
W_aer – aerotenkning hajmi (m³)
W_reg – regeneratorning hajmi (m³)

2. Aerotenkda oqova suv tarkibidagi aralashmalar va qayta foydalaniladigan balchiq aeratsiyasining davomiyligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

(3)

3. Qayta foydalaniladigan balchiqning sarfi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

(4)
4. Organik iflosliklarning oksidlanish davomiyligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(5)
5. Qayta foydalaniladigan balchiqni regeneratsiya qilish quyidagi formula bo‘yicha amalga oshadi:
(6)
6. Agar quyidagi formulaga asosan oqova suvning bir soatlik sarfi ma’lum bo‘lsa, unda aerotenkning hajmi (m3) topiladi:
(7)
Bu yerda:
W_aer- aerotenkning hajmi (m³)
- aeratsiya davomiyligi
a - qayta foydalaniladigan balchiqning sarfi (g/l)
q_b - oqova suvning soatlik sarfi (m³/soat)

7. Balchiqni qayta tiklovchi regeneratorning hajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

_b (8)
8. Aerotenkning regenerator bilan birgalikdagi umumiy hajmi (m3)
(9)
9. Oqova suvni qayta ishlashga sarflanadigan vaqtni (soat) quyidagi formula bilan topamiz:
(10)
10. hisob-kitoblar (1) va (10) formulalarga asosan olingan ' va " larning qiymatini solishtirish bilan tekshiriladi. Bunda ular bir-biriga to‘g‘ri kelishi kerak.
11. Oqovaning tozalanish darajasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(11)
Agar ' va " larning qiymati bir-biriga to‘g‘ri kelmasa, biokimyoviy tozalashga ta’sir etuvchi jarayonlarga o‘zgartirishlar kiritish zarur (masalan, aerotenkka aeratsiya uchun yuboriladigan havoning solishtirma sarfini o‘zgartirish lozim). Bu quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(12)
Bu yerda:
Z - kislorodning KBT to‘liq ligidagi solishtirma sarfi (mg/mg).
- to‘liq tozalanishda Z = 1,1 mg/mg
- qisman tozalanishda Z = 0,9 mg/mg
- to‘liq minerallashtirishda Z = 2,2 mg/mg
K₁ - aeratorning tipi va aeratsiya qilinadigan maydonning aerotenk maydoniga nisbati koeffitsiyenti.

K₂ - aerator joylashgan chuqurlikni ko‘rsatuvchi koeffitsiyent, 4m.
n₁ - oqova suvning haroratini ko‘rsatuvchi koeffitsiyent bo‘lib, u quyidagi formula bilan topiladi:
(13)
Bu yerda: - oqova suvning yoz oylaridagi o‘rtacha harorati.
n₂ - kislorodning faol balchiq aralashmasi va toza suvga aralashish tezligini ko‘rsatuvchi koeffitsiyent. U 0,7 - 0,8 ga teng.

Havodagi kislorodning suvda eruvchanligi ( ) quyidagi formula bilan topiladi:

(14)
Bu yerda:
– kislorodning suvda eruvchanligi, (mg/l).
– kislorodning harorat va bosimga bog‘liq holda suvda eruvchanligi (mg/l). = 0,0155, p = 101300 Pa.
O – kislorodning aerotenkdagi o‘rtacha konsentratsiyasi (mg/l) bo‘lib, u 2,0 mg/l ga teng deb qabul qilingan.
7 – topshiriq variantlari
6 – jadval

№	So mg/l	S mg/l	r	a g/l	aaer g/l	areg g/l	S	qv m^3/soat	Tsr
1	505,2	113,2	82	2,5	1,5	4,0	0,35	1725	26
2	118,6	20,8	22	1,5	1,0	2,5	0,30	545	27
3	125,4	24,4	23	1,8	1,2	2,8	0,30	560	28
4	150,6	25,6	23	1,8	1.1	2,8	0,32	578	25,5
5	186,5	31,5	27	1,8	1,2	3,6	0,32	618	24
6	228,8	39,6	36	2,0	1,3	3,4	0,33	625	26,5
7	296,6	54,8	60	2,0	1,3	3,5	0,33	684	27
8	254,2	43,0	40	2,2	1,3	3,4	0,34	656	24,5
9	319,3	55,7	60	2,2	1,4	3,6	0,34	678	23
10	322,0	52,0	64	2,0	1,4	3,5	0,34	750	28,5
11	396,4	65,2	73	2,3	1,5	3,8	0,35	78	26
12	424,8	68,6	73	2,4	1,5	3,9	0,35	840	27
13	492,6	89,5	82	2,5	1,5	4,0	0,35	1000	28

Xulosa
Oqova suvlarni tozalashda aerotenklarning ahamiyati katta. Ularning ish samaradorligini aniqlash esa ma’lum darajada hisob-kitob ishlarini bajarishni talab qiladi. Bunday hisob-kitoblarni bajarishni o‘rganish esa aerotenklar ishini boshqarishga imkon beradi.
Nazorat savollari
1. Aerotenklar qaysi maqsadlarda foydalaniladi?
2. Aerotenklar qanday tuzilishga ega?
3. Aerotenklarning qanday turlari bor?
4. Aerotenklarning ishlash tartibi qanday?


6 – amaliy mashg‘ulot


Mavzu: Oqova suvlarni tozalashning iqtisodiy samaradorligini hisoblash

Mashg‘ulotning maqsadi. Kanalizatsiyalashgan aholi punktlaridan chiqadigan sanoat va kundalik turmush oqova suvlarini tozalashda turli xil suv tozalash qurilmalari ishlatiladi. Mashg‘uloт davomida talabalarga ularning ish samaradorligi o‘rgatiladi.

Nazariy qism
Suv tabiatda keng tarqalgan bebaho boylik bo‘lib, u tiriklikning asosidir. Binobarin, dastlabki tirik hujayra koatservat tomchilari* sifatida suv muhitida paydo bo‘lgan va evolyutsion taraqqiyot jarayonida ulardan suvda yashovchi bir va ko‘p hujayrali organizmlar kelib chiqqan.
Yer yuzidagi biror tirik organizm suvsiz yashayolmaydi, chunki undagi to‘qimalarning asosiy qismini suv tashkil qiladi. Masalan, 18 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan kishilar gavda og‘irligining 61% ni suv tashkil qiladi. Ayollarda, semiz kishilar va keksalarda bu ko‘rsatkich biroz pastroq bo‘ladi. Odam tanasidagi suvning 70% hujayra protoplazmasini, 23%o to‘qimalararo suyuqlikni, qolgan 7% esa qon plazmasini hosil qiladi. Organizmda suvning bir yo‘la 20-25% ga yo‘kotilishi kishini halok qiladi. Suv ayniqsa suvda yashovchi hayvonlar tanasida ko‘pdir. U, masalan, meduzada gavda og‘irligining 99,7%o ni tashkil qiladi. Odam organizmi o‘z hayotiy jarayonlarini amalga oshirishi uchun sutkasida o‘rtacha 2,5 l. Suvni qabul qiladi va uni o‘z to‘qimalaridan o‘tqazib, chiqarib yuboradi. Jumladan 400 ml. Suv nafas chiqarish jarayonida suv bug‘i holatida chiqariladi, organizmdagi ko‘proq suv (1,5 litrga yaqin) siydik va hojat bilan chiqariladi, qolgani ter bezlari orqali chiqariladi.
Atmosferadagi suv bug‘lari quyosh radiatsiyasini filtrlab, uning haroratini 80% ga yutadi va bu haroratni sutkaning quyoshsiz paytlarida sarflaydi. Shu asosda kun va tunning, yoz va qishning harorati o‘rtasidagi farq kamaytiriladi. Bundan tashqari er yuzidagi suvliklar va ulardan ko‘tarilayotgan suв bug‘lari erda Iqlim hosil qilishi, mintaqalarning Iqlimi orasida o‘zaro bog‘liqlik bo‘lishini ta’minlaydi.
Suvning muhim xususiyatlaridan yana biri unda fotokimyoviy jarayonlarning kechishidir. Bu jarayonlar davomida suvda turli xildagi kimyoviy elementlar hosil bo‘ladi. Tabiatda tarqalgan 107 xil kimyoviy elementning 62 tasi suvda topilgan. Bu elementlar suvda doimiy harakatda va o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Chuchuk suv tanqisligi yil sayin kuchayib borayotgan hozirgi sharoitda suvdan tejab foydalanish, sanoat korxonalarining suv ta’minotini yopiq tizimga o‘tkazish, ___________________________________________________
*Koatservat tomchilari – bundan taxminan 2,7-2,9 mlrd. Yillar ilgari (arxey erasida) suv muhitida kechgan murakkab fotokimyoviy jarayonlarda hosil bo‘lgan tiriklik belgisiga ega oqsil molekulalari bo‘lib, ular Yerdagi hayotning poydevori hisoblanadilar.

Q ishloq xo‘jaligida tomchilatib suqorish ishini yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, aholining kundalik turmushini suv bilan ta’minlash ham hayotiy zaruriyat hisoblanadi. Suv qaysi sohada foydalanilishidan qat’iy nazar ulardan ifloslangan oqova suvlar chiqariladi.

Oqova suvlarni tozalash sxemasini to‘g‘ri tanlash uchun oqova suvlar tarkibidagi eritmalar miqdorini, suv havzalariga tashlanishning ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiyasi (ПДК) ni ва tozalash inshootida oqova suvning tozalanish samaradorligini bilish talab qilinadi.
Tozalash inshootida oqova suvning tozalanish samaradorligi quyidagi formulada aniqlanadi (% hisobida)
η = 100%
Bu yerda:
C₁ – oqova suvdagi eritmalarning tozalashgacha bo‘lgan konsentratsiyasi;
C₂ – tozalangandan keyingi konsentratsiyasi.

Tenglikni C₁ ga nisbatan hisoblab, quyidagi natijani olamiz:

С₁ =

Agar ushbu aralashmaning ПДК si uning quyilish joyida 20 mg/l deb qabul qilsak, unda aerotenkning ish samaradorligi η = 50% bo‘lganda, aerotenk oldida aralashmaning konsentratsiyaсi quyidagi ko‘rsatkichdan oshmasligi kerak:

С₁``= = 40 .
Flotatorning ish samaradorligi η = 50% bo‘lganda flotatordan oldin suvdagi aralashmaning tarkibi quyidagi ko‘rsatkichdan oshmasligi kerak:
С₁` = = 80 .
Tindirgichning ish samaradorligini η = 98 deb qabul qilgan holda, oqova suv tarkibidagi aralashmaning suv tozalash inshootiga kirish joyidagi eng yuqori konsentratsiyasini topamiz:

Ushbu hisob-kitoblardan ko‘rinishicha, agar oqova suvdagi aralashmaning konsentratsiyasi tozalash inshootiga kirish joyida 4 g/l dan oshmasa, tozalash inshootining ish samaradorligi yaxshi bo‘ladi.

Suv tozalash inshootlari kompleksining ishini hisoblash tenglamasi quyidagi umumiy ko‘rinishga egа bo‘ladi:

Bu yerda:
C_kirish – aralashmaning tozalash inshootiga kirish joydagi konsentratsiyasi
C_chiqish – aralashmaning tozalash inshootidan chiqish joyidagi konsentratsiyaсi
η –tozalash inshooti ishining samaradorligi ( indeks har bir alohida olingan
tozalash inshooti uchun belgilanadi)

Yuqoridagi tenglamadan foydalanib, har qanday tozalash inshooti kompleksining ishini hisoblash va tahlil qilish mumkin. Agar kompleks tarkibidagi tozalash inshootlarining ish samaradorligi aniq bo‘lsa va aralashmaning tozalash inshootidan chiqish joyidagi konsentratsiyasi qancha bo‘lishi kerakligi belgilab berilgan bo‘lsa, aralashmaning tozalash inshootiga kirish joyidagi konsentratsiyasi qancha bo‘lishi kerakligini hisoblab topish mumkin (4 – jadval).

6 – Topshiriq variantlari

4 – jadval

№	1 %	2%	3%	4%	С schiqish (mg/l)
1	90	55	60	-	45
2	70	64	75	-	27
3	85	60	55	-	54
4	78	50	63	-	41
5	-	72	60	45	40
6	-	80	46	60	44
7	-	85	52	66	39
8	-	88	56	47	28
9	85	46	50	77	19
10	78	52	48	64	20
11	74	58	60	55	40
12	70	55	50	48	35

Xulosa
Sanoat va maishiy oqova suvlarni tozalash ishini hisob-kitoblar asosida to‘g‘ri tashkil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Etarli darajada tozalanmagan oqovalar atrof-muhitga patogen mikroorganizmlarni va badbo‘y hidli gazlarni tar?atish manbasi bo‘ladi. Shuningdek, etarli darajada tozalanmasdan ochiq suv havzasiga tashlanadigan oqovalar iste’moldagi suvlarni ifloslab, inson salomatligiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.
Nazorat savollari

1. Oqova suvlar qanday usullarda tozalanadi?

2. Oqova suvlarni tozalashning mexanik usuli nimaga asoslangan?
3. Tindirgichlarning qanaqa turlarini bilasiz?
4. Biologik tozalash usuli qanday inshootlarda bajariladi?
5. Faol balchiq nima va uning vazifasi nimada?
6. Biofiltr qanday funktsiyani bajaradi?