Ekologiya” fanidan (amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishga doir o‘quv-uslubiy ko’rsatma) Navoiy – 2023

Zaharli moddalar, ularning turlari, asosiy xossalari va havodagi ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiyalari
Zaharli moddalar deb, inson sog‘ligiga salbiy ta’sir etib, ish qobiliyatini pasaytiradigan, o‘pka, yurak-qon tomirlari va asab tizimlarini buzadigan darajada zaharlanishni vujudga keltiruvchi moddalarga aytiladi.
Zaharli moddalar agregat holatiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi:
1) qattiq zaharli moddalar. Bu guruhga qo‘rg‘oshin, kalsiy karbidi, mishyak, turli bo‘yoqlarning kukunlari va shu kabillar kiradi;
2) suyuq zaharli moddalar. Bu guruhga benzin, benzol, toluol, atsetilen, efirlar, turli tuzlar, ishqor va kislotalarnigng suvli eritmalari, erituvchi suyuqliklar va boshqalar kiradi;
3) gaz yoki bug‘simon zaharli moddalar. Bu guruhga uglerod oksidi (CO), oltingugurt qo‘sh oksidi (SO₂), azot qo‘sh oksidi (NO₂), vodorod sulfidi (H₂S) va suyuq zaharli moddalarning bug‘lari, qattiq zaharli moddalarning changlari va boshqalar kiradi.
Zaharli moddalar organizmga ta’sir etish xususiyatiga ko‘ra to‘rt guruhga bo‘linadi:
1) nafas yo‘llariga ta’sir etuvchi moddalar (SO₂, SiO₂ va boshq.);
2) qon tarkibini buzuvchi moddalar (SO, vodorodli kumush (ArH) va boshq.);
3) terini yemiruvchi moddalar (vodorod sulfidi, organik va anorganik kislotalar);
4) markaziy asab tizimini jarohatlovchi moddalar (spirtlar, vodorod sulfidi, C₂S va boshq.).
“Ish joyining havosiga nisbatan sanitariya va gigiena umumiy talablari” GOST 12.1.005-81 da ish joyida havo tarkibidagi zaharli moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiyalari (PDK) belgilab berilgan.
“Zararli moddalarning turlari va ularga nisbatan xavfsizlik talablari” GOST 12.1.007-81 da zaharli moddalar to‘rt guruhga bo‘lingan:
1) o‘ta xavfli zaharli moddalar. Ularning havodagi PDK si 0,1 mg/m³ dan kichik bo‘ladi;
2) yuqori darajada xavfli zaharli moddalar. Ularning havodagi PDK si 0,1 mg/m³ dan 1,0 mg/m³ gacha bo‘lishi mumkin;
3) o‘rtacha darajada xavfli zaharli moddalar. Ularning havodagi PDKsi 1mg/m³ dan 10 mg/m³ gacha bo‘lishi mumkin;
4) kam zaharli moddalar. Ularning havodagi PDK si 10mg/m³ dan yuqori bo‘lishi mumkin.
Suyuq zaharli moddalardan tashqari bir qator gazsimon zaharli moddalar ham mavjud. Ularga bir necha misollar keltiramiz.
1. Xlor (Cl₂) – sarg‘ish-yashil rangli, o‘tkir hidli bo‘g‘uvchi gazdir. U havoga nisbatan 2,5 marta og‘ir bo‘lib, yuqori xavfli zaharli gazlar guruhiga kiradi. Uning havodagi PDKsi 1mg/m³ ni tashkil etadi. Xlor bug‘lari ta’siridan o‘pkada shish va yara paydo bo‘ladi, yurak faoliyati buzilib, odam halok bo‘lishi mumkin.
2. Vodorod sulfidi (H₂S) – rangsiz, palag‘da tuxum hidiga o‘xshash badbo‘y hidli gaz bo‘lib, havoga nisbatan og‘irroqdir. Uning havodagi PDK si 10 mg/m³ ni tashkil etadi. Uning ta’siridan o‘pka va markaziy asab tizimlari zaharlanadi. Agar uning havodagi miqdori 1000 mg/m³ ni tashkil etsa (ya’ni, PDK sidan 100 marta oshib ketsa), odam hushidan ketadi, uning nafas olishi qiyinlashib, halok bo‘lishi mumkin.
3. Oltingugurt qo‘sh oksidi (SO₂) – rangsiz va bo‘g‘uvchan hidli gaz bo‘lib, havoga nisbatan 2 – 3 marta og‘ir. Uning havodagi PDK si 10 mg/m³ ni tashkil etadi. Bu gaz ko‘pincha yoqilg‘ilarni yoqqanda hosil bo‘ladi va havodagi namlik bilan reaktsiyaga kirishib, kuchsiz sulfat kislotasini hosil qiladi. Uning ta’sirida ko‘z, burun va nafas olish yo‘llaridagi shilliq pardalar jarohatlanadi, ko‘zlar qichiy boshlaydi, o‘pkada shish paydo bo‘lib, odam hushidan ketadi.
4. Uglerod oksidi (CO) – hidsiz va rangsiz gaz bo‘lib, uning havodagi PDK si 20 mg/m³ ni tashkil etadi. Uning ta’sirida bosh og‘rib, ko‘ngil ayniydi, odam hushidan ketib, halok bo‘lishi mumkin. Yurak, o‘pka va asab xastaligiga chalingan odamlarni ushbu gaz mavjud bo‘lgan ish joylarida ishlashi taqiqlangan.
5. Ammiak (NH₃) – rangsiz va o‘tkir hidli gaz bo‘lib, u suyuq holatda ham bo‘lishi mumkin. Uning havodagi PDK si 0,04 mg/m³ ni tashkil etadi. Ammiak ta’sirida nafas olish yo‘llari jarohatlanishi va qon bosimi pasayib ketishi, terida pufakchalar paydo bo‘lishi va ko‘z ko‘rish qobiliyatini yo‘qotishi mumkin.
6. Atsetilen (C₂H₂) – rangsiz, hidli gaz bo‘lib, u suyuq holatda ham uchraydi. U o‘ta portlovchi modda bo‘lib, undan metallarni payvandlashda foydalaniladi.
7. Atseton (C₃H₆O) – rangsiz, o‘tkir hidli suyuqlik bo‘lib, lok-bo‘yoq ishlab chiqarishda va suyultiruvchi modda sifatida keng qo‘llaniladi. Atseton bug‘larining ta’siridan mast kishiga o‘xshash holatga tushish mumkin. Uning havodagi PDK si 200 mg/m³ ni tashkil etadi. Uning ta’sirida kuchli bosh og‘rig‘I paydo bo‘lib, hushsiz holatga tushish mumkin.
8. Benzin (C7H₁₃) – rangsiz, engil bug‘lanuvchan, yonuvchan va portlash xususiyatiga ega suyuqlikdir. Uning havodagi PDK si 100 mg/m³ ni tashkil etadi. Uning ta’sirida teri kasalliklari (dermatit, folikulit, turli yaralar) ga duchor bo‘lish mumkin. Benzin hidining kuchli ta’sirida mast holatga tushish, hushni yo‘qotish va hatto halok bo‘lish mumkin.