Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 3) genlar dreyfi (siljishi) genlar chastotasining tasodifiy tebranishiga; 4) tabiiy tanlanish genetik belgilar moslashuviga jalb etiladi. Demak, odam irsiyati, genofondi va genotipini muhofaza etish uning biologik tur sifatida mavjudligini taminlaydi. Odam evolutsiyasiga uning atrofida yaratilgan suniy muhit oz tasirini korsatadi. Odam buyuk yaratuvchi sifatida ozi uchun qulay yashash muhiti suniy shahar (urbanizatsiya) tizimlarini vujudga keltirgan. U ozi uchun, hayvonlardan farq qilgan holda keng ekologik maskan sharoitlarini yaratgan. Biroq atrof-muhit- ning turli omillar tasirida majmuaviy ifloslanishi odamning yangi sharoitlarga (maskanga) moslashish imkoniyatlarini cheklaydi. Bunday nomuvofiqlik natijasida qattiq hayajon (stress) holati vujudga kelib, odamning kasallanishi yoki genetik buzilishlar roy berishi mumkin. Shu sababli, odamning yashash muhiti sharoiti uning salomatligi holati bilan olchanadi va baholanadi. Yerdagi jami odam insoniyat (sotsium) deb ataluvchi populatsiya tizimini hosil qi- ladi. Mazkur populatsiyaning osishi tabiiy resurslar va hayot shart-sharoitlari, ijti- moiy-iqtisodiy va genetik mexanizmlar bilan cheklangan. Biroq odam mazkur cheklovchi omillarni bilgani holda ularning aha- miyatiga yetarlicha etibor qaratmayapti. Yerda aholi sonining osishi uzluksiz davom etmoqda. Agar otgan asrning 60-yillarida sayyoramizda 3 mlrd.dan ortiq aholi yashagan bolsa, hozirgi kunda 7 mlrd.dan kop aholi istiqomat qiladi. Otgan asrning 60-yillarida aholining yillik osishi 50 mln kishini tashkil qilgan bolsa, bugungi kunda 100 mln kishidan ortib ketgan. Bu odam populatsiyasining «demografik portlash» holatida ekanligidan darak beradi. Boshqacha ifodalasak, bundan taxminan 9 ming yil oldin Yerda 10 mln odam yashagan bolsa, eramizning boshlarida 200 mln, XVII asr ortalarida esa 500 mln kishiga yetgan. Odam oz hayotida cheklovchi omillar tasirini kamaytira bo- rib, shu tariqa XIX asr ortalarida oz populatsiyasi sonini mil- Odam populatsiyasi tavsifi 93 liard miqdoriga yetkazdi. XX asrda roy bergan turli kasalliklar, ochlik, urush kabi mahalliy va mintaqaviy halokatlarga qaramasdan odam texnologik, ijtimoiy va madaniy ozgarishlar yordamida yashashga qulay hayot muhitlarini vujudga keltirdi va oqibatda, dunyo aholisi soni hozirgi kunda ham toxtovsiz oshib bormoqda. Demograf olimlarning bashoratiga kora, aholining osish surati hozirgidek saqlanib qolsa, XXI asrning 4050-yillarida jahon aholisi soni odam populatsiyasining eng songgi biologik sigimiga (1215 mlrd kishi) yetib keladi, bu esa, oz navbatida, odam populatsiyasi hayotida muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Resurs odamning oz ehtiyojlari va istaklarini qondirish maqsadida tabiiy mu- hitdan oladigan barcha narsalari. Odam eh- tiyojlarini shartli ravishda moddiy va mana- viy ehtiyojlarga ajratish mumkin. Òabiiy resurslar odamning moddiy farovonlik va sifatli hayot kechirishi yolida foydalanadigan tabiiy obyektlar va hodisalar. Òabiiy obyekt va hodisalar odam tomonidan resurs sifatida foydalaniladigan turli xil jismlar va tabiat kuchlari majmuyi. Boshqacha aytganda, inson tomonidan foydalaniladigan tabiiy resurslar ahamiyati, kelib chiqishi va foydalanish usullariga kora xilma-xildir: I. Kelib chiqish manbalariga kora, biologik, mineral va ener- getika resurslari farqlanadi. Biologik resurslarga barcha tirik mavjudotlar: produtsentlar, konsumentlar va redutsentlar mansub bolib, ular odamlarning moddiy va manaviy farovonlik manbayidir. Ularga ovchilik obyekt- lari, madaniy osimliklar, uy hayvonlari, gozal landshaftlar, mik- roorganizmlar va tabiiy osimlik va hayvonot dunyosi kiradi. Mineral resurslar xojalik yuritishda mineral xomashyosi yoki energiya manbayi sifatida foydalaniladigan istemolga yaroqli litosfera moddalari. Mineral xomashyolar rudali (metall) va noruda (nometall) bolishi mumkin. Agar mineral resurslardan yoqilgi (komir, neft, tabiiy gaz, torf, yogoch, atom energiyasi) sifatida foydalaniladigan bolsa, ular yoqilgi-energetika resurslari deyiladi. Tabiiy resurslar yashashni cheklovchi omil sifatida 94 Energetika resurslari quyosh energiyasi, atom energetikasi, yoqilgi energetikasi va boshqa energiya manbalari majmuyini oz ichiga oladi. II. Ishlab chiqarishda foydalanishiga kora, tabiiy resurslar quyidagi turlarga bolinadi: 1. Yer fondi dunyo va mamlakatlar miqyosidagi barcha yer- lar bolib, yerdan foydalanish maqsadlariga kora quyidagi toifa- larga bolinadi: • qishloq xojaligiga moljallangan yerlar ular sugoriladigan va sugorilmaydigan (lalmikor) yerlar, haydaladigan yerlar, pi- chanzorlar, yaylovlar, mevali daraxtlar va tokzorlar egallagan yerlarga bolinadi; • aholi punktlarining yerlari shahar va posyolkalar, shu- ningdek, qishloq aholi punktlari chegarasi doirasidagi yerlar; • sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga moljallangan yerlar korsatilgan maqsadlarda foydalanish uchun yuridik shaxslarga berilgan yerlar; • tabiat muhofazasi, soglomlashtirish va rekreatsiya maqsadlariga moljallangan yerlar alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallagan, tabiiy davolash omillariga ega bolgan yerlar, shuningdek, ommaviy dam olish va turizm uchun foydalaniladigan yerlar; • tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar tarixiy-madaniy yodgorliklar joylashgan yerlar; • suv fondi yerlari suv obyektlari, suv xojaligi inshootlari egallagan yerlar va ularning qirgoqlari boylab ajratilgan min- taqadagi yerlar; • zaxira yerlar. 2. Ormon fondi yer fondining bir qismi bolib, ormon bilan qoplangan, shuningdek, ormon bilan qoplanmagan bolsa ham ormon xojaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar. 3. Suv resurslari daryolar, kollar, suv omborlari, boshqa yerusti suv havzalari va suv manbalari, kanal va hovuzlarning suvlari, shuningdek, yerosti suvlari va muzliklardan iborat. 4. Gidroenergetika resurslari gidroenergetika ehtiyojlari uchun foydalaniladigan suv obyektlari bolib, undan boshqa maq- sadlar uchun ham foydalaniladi. Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|