Ekologiya lotinda p65
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
80 Suv hayvonlarining rangi ularning qaysi qatlamda yashagan- ligiga qarab ozgarib turadi. Suvning pastki qatlamlarida yashay- digan organizmlar asosan qizil rangda (dengiz okuni, har xil qis- qichbaqasimonlar) boladi. Bu moslashish suv organizmlarining oz dushmanlaridan himoyalanishida muhim orin tutadi. Qirgoq boyida yashaydigan organizmlar har xil rangda boladi Okean suvotlari, asosan, yoruglik yetarli bolgan hududlarda osadi. Boshqa suvotlarga nisbatan qizil suvotlari chuqur (20 40 metr) joylarda hayot kechiradi. Suvning tiniqlik darajasi yuqori bolsa, ular 100200 metr chuqurlikda ham osishlari mumkin. Gidrobiontlar yoruglik kam va yetishmaydigan joylarda hayot kechirishlari tufayli ularning korish qobiliyati juda cheklangan boladi. Suvda tovush quruqlikdagiga nisbatan tez tarqaladi, shu- ning uchun ham suvda yashaydigan organizmlarda tovushning tarqalishiga qarab moljal olish korish xususiyatiga nisbatan juda yaxshi rivojlangan. Kopchilik gidrobiontlar oziqa topishda va moljal olishda exo- lokatsiyadan foydalanadilar (kitsimonlar). Ular qaytarilgan tovush tolqinlari hamda elektr impulslarini qabul qilish orqali ham moljal oladi. Baliqlarning 300 dan ortiq turi shunday xususiyatga ega. Shunday turlar borki, ular juda ham past darajadagi tovush tol- qinlarini tutib oladi. Bunday tovush tolqinlari ritm ozgarishi bilan hosil boladi. Ayrim organizmlar dengizda kuchli dovul kotarilishi- dan oldin dengiz tubiga tushib ketadilar (masalan, meduzalar). Suv muhitida yashaydigan sutemizuvchilar, baliqlar, mollus- kalar, qisqichbaqalar ovoz chiqaradi. Òovush signallari turlar ortasidagi munosabatlarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, bu xususiyat loyqa suvda yashaydigan bentos or- ganizmlarda juda yaxshi rivojlangan boladi. Suv hayvonlariga xos bolgan moljal olishlardan yana biri hidga qarab moljal olish hisoblanadi. Masalan, baliqlar hid bilishlari tufayli juda aniqlik bilan uvildiriq sochadigan va oziqlanadigan joylarini izlab topadi. Okeanlarning qirgoq boyi qismlarida Quyosh va Oyning tortish kuchi tasirida vujudga kelgan suvning kotarilishi va qay- tishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ular suv biotsenozlari hayotida davriylikni («biologik soatlar») vujudga keltiradi. 81 Biosferaning bir butunligi Okean suvining ortacha shorligi 35 g/l. Uning taxminan 25 % ini natriy xlorid, qolgan qismini sulfatlar, karbonatlar va bromidlar tashkil qiladi. Suv tarkibida tuzlar miqdori ozgarsa, organizmlar ozlari uchun qulay muhitga kochadilar. Masalan, agar kuchli yomgir tufayli dengiz suvining yuza qatlamlarida tuz miqdori kamayib ketsa, dengiz qisqichbaqasi 100 metrgacha chuqurlikka tushishi mumkin. Dengiz suvlariga ishqoriy muhit xos (pH =8,2). Dengiz biotalarining tabaqalashuvida uning chuqurligi asosiy omil bolib, 200 m.gacha bolgan materik shelfi (qirgoq boyi hududlari) suv hayvonlariga eng boy hisoblanadi. Okean orga- nizmlari asosan plankton, nekton va bentos guruhlariga mansub boladi. Yirik hayvonlarining aksariyati yirtqich hisoblanadi. Okeanda biogen moddalar juda kam bolib, ular kuchli cheklovchi omil hisoblanadi. Har xil chuqurlikda yashaydigan turlar 100 atm bosimiga qa- dar bardosh berishi mumkin. Masalan, chuchuk suvlarda yashay- digan tufelkalar 100 atm bosimiga bardosh bersa, dengiz va okeanlarda yashaydigan ayrim organizmlar (baliqlar, molluska- lar, qisqichbaqalar, dengiz yulduzlari) eng chuqur joylarda hayot kechirib, 400500 atm bosimiga qadar bardosh bera oladi. Bundan 3 mlrd yil avval okeanda paydo bolgan hayot biosfera shakllanishining ibtidosi bolgan. Yuqorida keltirilgan tabiiy ekotizimlar tavsifi shundan dalolat beradiki, ekotizimlar va land- shaftlarning bir butunligi biosferaning bir bu- tunligini taminlaydi. Landshaftlar umumiy energetikasining ozga- rishi, masalan, yoginlar miqdori va haroratning ozgarishi biosfe- raning boshqa tarkibiy qismlari ozgarishiga olib keladi. Masalan, Janubiy Amerikada joylashgan Atakama cholida (yogin miqdori yiliga 1050 mm) okeandagi sovuq va issiq oqimlar tasirida yogin miqdori kop yillik ortacha korsatkichdan sezilarli kop bolsa, Afrikada joylashgan Sudan, Efiopiyada qurgoqchilik bolishiga olib keladi. Bu shundan dalolat beradiki, tabiatdan togri foydala- nishning amaliy vazifalarini hal etishda biosfera yaxlitligi qonunini, albatta, hisobga olish kerak boladi. 82 Mazkur qonunga amal qilmaslik oqibatini tanazzulga uchra- gan Orolboyi ekotizimlari misolida yorqin tasavvur etish mumkin. Orol dengizining qurishi va Orolboyidagi cholga aylanish ja- rayonlari tabiiy qonuniy hodisa emas, balki sobiq shoro tuzumi davrida Ozbekistonning xomashyo va paxta yetishtirish olkasiga aylantirilganligi hamda suv resurslaridan notogri foydalanish bilan boglangan antropogen tasirlar oqibatidir. Biosferaga korsatilayotgan salbiy tasirlarga oid misollarni koplab keltirish mumkin. Xususan, sayyoramizda quruqlik may- donining taxminan yarmi antropogen landshaftlarga aylantirilgan. 1. «Landshaft» nima va ekologiyada landshaft yondashuvining mohiyati nimadan dalolat beradi? 2. Òabiiy landshaftlar antropogen landshaftlardan nimasi bilan farq qiladi? 3. Landshaftlar tasnifini bayon eting. 4. «Biom» nima? Ularning tasnifini keltiring. 5. Ot-olanli va butali chol biomlarini tavsiflang. 6. Odamlar uchun chuchuk suv ekotizimlari qanday ahamiyatga ega? 7. Suv organizmlarining yashash joyi qanday xususiyatlarga ega? Gidro- bionlar mazkur belgisi boyicha qanday tasniflanadi? 8. Chuchuk suv ekotizimlariga tavsif bering. 9. Chuchuk suvda yashaydigan organizmlar dengizda, dengizda yashaydigan turlar esa chuchuk suvda hayot kechira olmasligini isbotlang. 10. Okean (dengiz) suvlari qanday xususiyatlarga ega? Organizmlarning ularga moslashishiga oid misollar keltiring. 8-bob. BIOSFERA EVOLUTSIYASINING ASOSIY YONALISHLARI Biosfera Yerda hayot paydo bol- ganidan boshlab bir necha milliard yillar davomida tadrijiy rivojlanish natijasida hosil bolgan biologik tuzilmalar majmuyi va tirik organizmlar bilan uzluksiz almashinishda boladigan moddalardan tashkil topgan umumiy tizim bolib, Yer kurrasining noyob qobigi hisoblanadi. ? NAZORAT SAVOLLARI V.I. Vernadskiyning biosfera haqidagi talimoti Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|