Ekologiya lotinda p65

71
Hayotiy muhim
biogen moddalarning
biogeokimyoviy
davrlari
biogeokimyoviy  davr  deb  atagan.  Uning  mohiyati  quyidagicha:
organizmlar tomonidan yutilgan kimyoviy elementlar oxir-oqibat
uni tark etib, abiotik muhitga ko‘chadi, keyin muayyan vaqt o‘t-
gach,  yana organizmga qaytib tushadi va h.k. Bunday elementlar
biofil elementlar deyiladi. Bu aylanma harakat va davrlar biosfe-
rada tirik moddalarning asosiy vazifalarini ta’minlaydi. Òirik mod-
dalarning bu vazifalariga quyidagilar kiradi:
• gazlar  ajratish;
• kimyoviy elementlarni to‘plash;
• oksidlash va qaytarish;
• ko‘payish, o‘sish va joylashish;
• odamning biogeokimyoviy faoliyatida ishtirok etish.
Shunday qilib, quyosh energiyasi bilan bog‘lanish va uni o‘zida
g‘amlab qo‘yish tirik moddalarning eng umumiy vazifasidir.
Oqsil molekulalarining paydo bo‘lishida
ishtirok etadigan elementlar hayotiy muhim
moddalar deyiladi. Ularga uglerod, azot, kis-
lorod, fosfor va oltingugurt mansubdir.
Uglerod,  azot  va  kislorodning  biogeo-
kimyoviy davrlari ayniqsa muhimdir. Ugle-
rodning aylanishi (CO
2
 shaklida) organizmlarning oziqlanish zan-
jirida yaqqol ko‘rinadi:
• produtsentlar — fotosintez orqali atmosferagi uglerodni tortib
oladi;
• konsumentlar  —  produtsentlar  bilan  oziqlanib,  ular  tana-
sidagi uglerodni o‘zlashtiradi;
• redutsentlar — nobud bo‘lgan produtsentlar va konsument-
larni parchalab, uglerodni qayta aylanma harakatga kiritadi.
CO
2
ning  tabiatda  to‘liq  aylanish  davri  taxminan  300  yilni
tashkil etadi.
Kislorodning biogeokimyoviy aylanishi tirik organizmlarning
nafas olish jarayoni bilan kechadigan muhim va juda murakkab
hodisadir.
Kislorod yashil o‘simliklar tomonidan ishlab chiqiladi. Foto-
sintez jarayonida vujudga keladigan kislorodning 23 % sanoat va

---

72
maishiy  sohalar  ehtiyojiga  sarflanadi.  Shu  tufayli,  fotosintezni
kuchaytirish,  ko‘kalamzorlashtirish  kabi  chora-tadbirlar  tizimini
amalga oshirish talab etiladi.
Azotning biogeokimyoviy aylanishi biosferaning barcha soha-
larini qamrab oladi. Organizmlar azotni birikmalar holida, aso-
san, vodorod va kislorod bilan birikmalari shaklida o‘zlashtiradi.
Azotning atmosferadagi zaxirasi (78 %) amalda cheklanmagan.
Redutsentlar  (destruktorlar),  aniqrog‘i,  tuproq  bakteriyalari  no-
bud  bo‘lgan  organik  moddalar  oqsillarini  ammoniy  birikmalari,
nitrat va nitritlarga aylantiradi. Nitratlarning bir qismi aylanma
harakat davomida suv havzalariga tushib, ularni ifloslantiradi. Eng
xavflisi, azot nitratlar va nitritlar shaklida o‘simliklar tomonidan
o‘zlashtirilib, oziqlanish zanjiriga kiritilishi mumkin.
Fosfor  va  oltingugurtning  tabiatda  biogeokimyoviy  aylanishi
o‘ziga xos tarzda amalga oshadi. Odam faoliyati ta’sirida fosfor va
oltingugurtning tabiatda aylanish jarayoni buzilishi mumkin. Ma-
salan,  mineral  o‘g‘itlar  qazib  chiqarishda  fosfor  suvga  tushib,
evtrofikatsiya jarayonini kuchaytirishi mumkin.
Shunday  qilib,  biosfera  gomeostazi  tabiatda  moddalarning
turg‘un biogeokimyoviy aylanishiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
1. «Biosfera» nima va u Yerning boshqa qobiqlaridan nimasi bilan farq qiladi?
2. Umumiy ekologik tizim (ekosfera) sifatida biosferaning abiotik va biotik
tarkibiy qismlari nimalarni o‘z ichiga oladi?
3.  Biosfera chegaralarini tavsiflang.
4. Òabiatda moddalarning katta aylanma harakati mohiyatini tushuntiring.
5. Òabiatda suvning  katta aylanma harakati qanday kechadi?
6. Òabiatda moddalarning kichik aylanma harakati — biogeokimyoviy harakat
mohiyatini  tushuntiring.
7. Quyosh energiyasi bilan bog‘lanish va uni o‘zida g‘amlab qo‘yish ibora-
sining  mohiyatini  tushuntiring.
8. Òabiatda uglerodning biogeokimyoviy aylanishini izohlang.
9. Òabiatda azotning biogeokimyoviy aylanishini izohlang.
10.  Mahalliy  materiallar  asosida  tabiatda  moddalar  aylanishiga  misollar
keltiring.
?
NAZORAT SAVOLLARI

---

73
7-bob. YERNING TABIIY EKOTIZIMLARI — BIOSFERANING
MAKONIY BIRLIGI SIFATIDA
Biosfera tabiiy tizimlari tasnifi landshaft yon-
dashuvga tayanilgan holda ishlab chiqiladi. Buning
sababi shundaki, ekotizimlar tabiiy-geografik land-
shaftlarning ajralmas tarkibiy qismidir.
Landshaft  (manzara,  ko‘rinish)  —  muayyan  hududda  asosiy
tarkibiy qismlari (litosferaning yuqori sathi, relyefi, iqlimi, suv-
lari,  tuprog‘i,  biotasi)  murakkab  o‘zaro  bog‘lanishda  bo‘lib,  ri-
vojlanish sharoitlari bo‘yicha bir jinsli yaxlit tizimni hosil qilgan
tabiiy-geografik majmua.
Ekologiyada  landshaft  yondashuvi  eng  avval  tabiatdan  foy-
dalanish maqsadlari yo‘lida katta ahamiyat kasb etadi. Landshaft-
lar kelib chiqishiga ko‘ra ikki asosiy tipga: tabiiy va antropogen
landshaftlarga ajratiladi.
Òabiiy  landshaft  faqat  tabiiy  omillar  ta’sirida  shakllanadi  va
odam xo‘jalik faoliyati ta’sirida qayta o‘zgartirilmagan bo‘ladi.  Òa-
biiy landshaftlarning quyidagi turlari farqlanadi:
• geokimyoviy landshaft — kimyoviy elementlar va birikmalar
tarkibi  hamda  miqdorining  birligi  asosida  ajratilgan  maydonni
anglatadi;
• oddiy landshaft — bir xil relyef, yerosti suvlari, o‘simlik va
tuproq qatlamli maydonni bildiradi;
• qo‘riqlanadigan landshaft — odam xo‘jalik faoliyati umuman
yoki qisman taqiqlangan maydon.
Antropogen landshaft — odam xo‘jalik faoliyati ta’sirida qayta
o‘zgartirilgan, natijada tabiiy tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar
o‘zgargan  sobiq  tabiiy  landshaft.  Antropogen  landshaftlarning
quyidagi turlari farqlanadi:
• agromadaniy landshaft (qishloq xo‘jaligi landshafti) — tabiiy
o‘simliklari qishloq xo‘jaligi ekinlari va madaniy daraxtlar bilan
sezilarli darajada almashtirilgan maydon;
• texnogen landshaft — qudratli texnika vositalaridan foydala-
nish bilan bog‘langan va odam xo‘jalik faoliyati bilan shartlangan
Tabiiy
ekotizimlar
tasnifi

---