Ekologiya lotinda p65

95
9.2-rasm. Òabiiy resurslarning tugashiga ko‘ra tasnifi.
Tugamaydigan
Tabiiy
resurslar
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Quyosh
energiyasi
Shamol, suvning
ko‘tarilishi, oqar suv
Tugaydigan
Tiklanmaydigan
Tiklanadigan
Toza
havo
Chuchuk
suv
Unumdor
tuproq
O‘simliklar
va
hayvonlar
X
Qazilma
yoqilg‘i
Metall
mineral
xomashyo
Nometall
mineral
xomashyo
X
5. Hayvonot dunyosi resurslari — hayvon organizmlari: sut-
emizuvchilar,  parrandalar,  sudralib  yuruvchilar,  quruqlikda  va
suvda  yashovchilar,  baliqlar,  umurtqasizlar  va  ularning  popu-
latsiyalari  bo‘lib,  yovvoyi  hayvonlardan  tashkil  topadigan  tabiiy
hayvon  galalari  yoki  to‘dalari,  ularning  kamyob  yoki  yo‘qolib
ketish  xavfi  ostida  bo‘lgan  turlari  va  ular  yashash  faoliyatining
mahsulotlarini o‘z ichiga oladi.
6. Foydali qazilmalar — yer po‘stida tabiiy to‘plangan mine-
rallar majmuyi bo‘lib, iqtisodiy va sog‘lomlashtirish ahamiyatiga
molik  geologik  (rudali,  rudasiz)  hosilalar  va  yoqilg‘i-energetika
resurslarini o‘z ichiga oladi.
III. Òugashiga ko‘ra, tabiiy resurslarning quyidagi turlari farq-
lanadi: tugamaydigan va tugaydigan tabiiy resurslar (9.2-rasm).
9.2-rasmdan ko‘rinib turibdiki, odamning biologik tur sifa-
tida  yashab  qolishini  cheklovchi  eng  muhim  omillardan  biri  —
tabiiy resurslarning cheklanganligi va tiklanmasligidir. Odam aqlli

---

96
mavjudot  bo‘lganligi  sababli  insoniyatning  omon  qolishi  va  ta-
raqqiyoti yo‘lida resurslardan oqilona foydalanish yo‘llarini izlab
topishi  muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, bugungi kunda tabiiy
resurslar,  ularga  odamning  ta’siri  va  xo‘jalik  faoliyati oqibatlari,
resurslarni  tejash,  xo‘jalikni  joylashtirishning  tabiiy-resursli
omillari, energetika va xomashyo muammolari va ularni baholash,
xususan,  resurslar  bilan  ta’minlanganlik  eng  dolzarb  masalaga
aylangan.
Jamiyatning  tabiiy  resurslarga  bo‘lgan  talabi  to‘xtovsiz  ortib
bormoqdaki, bunday sharoitda resurslar bilan ta’minlanganlik qat’iy
hisobga olinishi darkor. Resurslar bilan ta’minlanganlik — tabiiy
resurslar miqdori bilan ulardan foydalanish miqyoslari o‘rtasidagi
nisbat bo‘lib, muayyan resurs yetadigan yillar miqdori yoki aholi
jon boshiga nisbatan zaxiralar bilan ifodalanadi.
Resurslar bilan ta’minlanganlik ko‘rsatkichiga, eng avval, hu-
dudning tabiiy resurslarga boyligi yoki kambag‘alligi, shuningdek,
ularga bo‘lgan ehtiyojlar miqdori ham ta’sir ko‘rsatadi. Odam bun-
day cheklovchi omillarning oldini olishi, raqobat kurashida yengib
chiqishi uchun o‘zining antropogen ekotizimlarini yarata boshlagan.
1. Odam va hayvonot dunyosining o‘xshashligi va farqlari nimalarda namoyon
bo‘ladi?
2. Odam nima uchun bioijtimoiy mavjudot hisoblanadi?
3. Odam nima uchun o‘ziga qarashli bo‘lgan ekologik tizimni yarata boshlagan?
4. Odam DNKsi avloddan avlodga o‘tishida qanday genetik jarayonlarga
jalb etiladi?
5. Odam nima uchun o‘zini, hayvonlardan farq qilgani holda, keng ekologik
maskan sharoitiga qo‘ygan?
6. Odamning yangi sharoitlarga (sun’iy, shahar muhitiga) moslashish im-
koniyatlari  cheklanganda  nimalar  sodir  bo‘ladi?
7. Òabiiy resurslar yetishmasligi omili qanday holatlarda o‘zini ko‘rsatadi?
8. Òabiiy resurslar kelib chiqishiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi?
9. Ishlab chiqarishda foydalanishiga ko‘ra tabiiy resurslarni tasniflang.
10. Òabiiy resurslarni tugashiga ko‘ra tasniflang.
?
NAZORAT SAVOLLARI

---

97
10-bob. ANTROPOGEN EKOLOGIK TIZIMLAR
Odam  tabiiy  muhitdagi  raqobat  kurashida
omon qolishi uchun o‘zining sun’iy antropogen
ekologik tizimini yarata boshlagan. U taxminan
10  ming  yil  oldin  tabiat  in’omlarini  yig‘ishtirib
yuruvchi  «oddiy»  konsumentdan  bu  «sovg‘a»larni  o‘z  mehnati:
dehqonchilik va chorvachilik vositasida yaratuvchi «madaniy» odamga
aylana  boshlagan.  Inson  qishloq  xo‘jaligi  modelini  o‘zlashtirib,
taxminan 200 yil oldin sanoat inqilobiga qadam qo‘ygan. Bu inqilob
atrof-muhit bilan o‘zaro aloqadorlikning sun’iy modeli ko‘rinishida
hozir ham davom etib kelmoqda. Boshqacha ifodalasak, «odam —
atrof-muhit» ekologik tizimining tadrijiy rivojlanishida uch model
shartli ravishda ajratib ko‘rsatiladi:
1)  tabiiy  model;
2) qishloq xo‘jaligi modeli;
3) sun’iy model.
Barcha ekotizimlarni harakatga keltiruvchi dastlabki kuch —
energiya ekanligi nuqtayi nazaridan Y. Odum ularning to‘rt tipini
ajratib ko‘rsatadi:
1.Òabiiy  ekotizimlar:  Quyosh  tomonidan  harakatga  kelti-
riladigan,  biroq  boshqa  yordam  ko‘rsatilmaydigan  ekotizimlar
(okeanlar, baland tog‘ o‘rmonlari).
2.Òabiiy ekotizimlar: Quyosh tomonidan harakatga keltiriladi-
gan, biroq boshqa tabiiy manbalar hisobiga yordam ko‘rsatiladigan
ekotizimlar (masalan, oqimlar yordam ko‘rsatadigan daryo ekoti-
zimlari, shamollar yordam ko‘rsatadigan seryomg‘ir o‘rmonlar).
3. Antropogen ekotizimlar: Quyosh tomonidan harakatga kel-
tiriladigan, biroq odam tomonidan yordam ko‘rsatiladigan eko-
tizimlar (agroekotizimlar — dalalar, bog‘lar). Xususan, antropo-
gen agroekotizimlar odam tomonidan yaratilgan madaniy agro-
landshaftlar  bo‘lib,  vegetatsiya  davrida  madaniy  o‘simliklarning
o‘z-o‘zidan rivojlanishi tabiiy jarayonlar hisobiga kechadi. Shu-
ningdek,  bu  tizim  asosan  quyosh  energiyasi  hisobiga  mavjud
bo‘ladi,  biroq  tuproqni  tayyorlash,  urug‘ni  ekish,  ekinga  ishlov
berish  va  hosilni  yig‘ishtirish  jarayonlari  odamning  energiya
sarflashi hisobiga amalga oshiriladi.
Odam va
ekotizimlar

---