Ekspluatatsiyasi instituti transport vositalari kafedrasi transport vositalarining elektr

5.5. O‘t oldirish tizimining tavsifnomasi va uni yaxshilash 
O‘t oldirish g‘altagining ikkilamchi chulg‘amida induktsiyalangan kuchlanishning maksimal qiymati 

dvigatelning aylanishlar chastotasi va silindrlar soniga bog‘liqligi o‘t oldirish tizimining tavsifnomasi deb

ataladi , ya’ni U


2max

= f ( n ,z ). 
To‘rt taktli dvigatellarda tirsakli val ikki marta aylanganda hamma silindrlarda o‘t olish jarayoni sodir 
bo‘lishi kerak. Shuning uchun bu vaqt ichida o‘t oldirish tizimida hosil bo‘ladigan uchqunlar soni

---

---

54

dvigatelning silindrlar soniga teng bo‘lishi kerak. Demak, agar dvigatelning aylanishlar chastotasi n bo‘lsa,
1 sekundda hosil bo‘ladigan uchqunlar soni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
120
60

2

z

n

n

z






.

Har bir uchqunga uzgich kontaktlari tutashib va uzilib turish vaqtlarini (t

t

, t

u

) o‘z ichiga olgan bir davr

T to‘g‘ri keladi. U holda uzgich ishining bir davriga to‘g‘ri keladigan vaqti

T t

t

n z

t

u
  


120

. c
Kontaktlar tutashib turish vaqti t


t
uzgich ishidagi to‘la davrning bir qismini tashkil qiladi, ya’ni: 


t

kT

k

n z

t




120

, c. (5.6)
Bunda k - uzgich kulachogining shakliga bog‘liq bo‘lgan kattalik bo‘lib, u kontaktlarning tutashib turish 
koeffitsienti deb yuritiladi.
Demak, uzgich kontaktlarining tutashib turish vaqti t


t
dvigatelning aylanishlar chastotasi va silindrlar 
soniga bevosita bog‘liq ekan.
YUqorida keltirilgan, ikkilamchi kuchlanishning maksimal qiymati U


2max
ni va uzilish toki I


u
ni

ifodalovchi (5.3), (5.4) formulalardan:

2

2
2

1

1
2

2

2
1

1

max
2

1


C

W

W

C

L

e

R

U

C

W

W

C

L

I

U

t

t

L

R

u








































Hosil bo‘lgan ifodani (3.6) formula bilan birgalikda tahlil qilib, quyidagi xulosalarni chiqarish 
mumkin:
1) Dvigatelning aylanishlar chastotasi ortishi bilan uzgich kontaktlarining tutashib turish vaqti 
kamayadi, birlamchi tok o‘zining maksimal qiymatiga erisha olmaydi va uzilish toki I

u
ning qiymati kamaya 
boshlaydi. Uzilish toki I

u
ning kamayishi ikkilamchi kuchlanish U


2max 
ning ham pasayishiga olib keladi.
2) Silindrlar sonining oshirilishi ham uzgich kontaktlarining tutashib turish vaqtini kamaytiradi va
demak, uzilishi toki I


u
, ikkilamchi kuchlanish U


2max
ham pasayadi. 
Kontaktli o‘t tizimining ishchi tavsifnomasi 5.4-rasmda keltirilgan. Dvigatel aylanishlar chastotasining
juda past qiymatlarida (n<1000) birlamchi chulg‘amdagi tok o‘zining maksimal qiymatiga erishishga 
ulguradi va aylanish chastotasi qiymatlarining bu chegarasida ikkilamchi kuchlanish eng katta qiymatga
erishib, o‘zgarmas bo‘lishi kerak (5.7-rasmda, yuqoridagi gorizontal punktir chiziq). Amalda esa aylanish 
chastotasining past qiymatlarida ham ikkilamchi kuchlanishning kamayishi kuzatiladi, chunki
kontaktlarning uzilish tezligi kamayib ketishi natijasida ular orasida uchqun hosil bo‘la boshlaydi va 
energiyaning bir qismi shu jarayonga isrof bo‘ladi. Agar 5.7-rasmda dvigatel me’yorida ishlashi uchun zarur
bo‘lgan ikkilamchi kuchlanishning minimal qiymatidan (

11000 V) gorizontal chiziq o‘tkazsak, bu 

chiziqning tavsifnoma bilan kesishgan nuqtasi aylanish chastotasining maksimal qiymatini ( n

max

)
belgilaydi. Aylanish chastotasining bundan katta qiymatlarda o‘t oldirish g‘altagi zarur kuchlanishni avj 

oldira olmaydi va silindrlardagi yonilg‘i aralashmasini o‘t oldirishda uzilish sodir bo‘la boshlaydi. 5.4-
rasmdan ko‘rinib turibdiki, z=6 bo‘lgan dvigatellarda o‘t oldirish tizimining aylanishlar chastotasi bo‘yicha 
ishlash chegarasi n

max
, z=4 bo‘lgan dvigatellarga nisbatan kam bo‘ladi. Bu, 
uzgich kulachogi qirralari silindrlar soniga mos ravishda oshirilishi (ya’ni 6 ta
bo‘lishi) tufayli, bir davr ichida kontaktlarni uzilib-tutashish soni ortishi va, 
natijada, birlamchi zanjirdagi uzilish toki I
u

qiymatinining kamayishi bilan

bog‘liq. 
Demak, dvigatelning aylanishlar chastotasi va silindrlar soni ortishi bilan
o‘t oldirish tizimi zarur yuqori kuchlanishni avj oldirishi qiyinlashadi.