Ekspluatatsiyasi instituti transport vositalari kafedrasi transport vositalarining elektr

2
ham, birlamchi tok i  kabi bir necha so‘nuvchi
tebranish sodir qiladi (5.6-b rasm dagi punktir chiziqlar).
O‘t oldirish g‘altagi avj oldirishi mumkin bo‘lgan ikkilamchi kuchlanishning maksimal qiymatini 
tebranish jarayonidagi energiyalar balansiga ko‘ra aniqlash mumkin. Uzgich kontaktlari uzilish daqiqasidan
oldin birlamchi tok - uzilish toki I


u
qiymatiga erishadi va o‘t oldirish g‘altagining magnit maydonida LI


u

/2
ga teng energiya to‘planadi. Uzgich kontaktlari uzilgandan keyin, yuqorida ko‘rsatilgandek (5.3-rasm), 
birlamchi tok i kosinusoida bo‘ylab
kamayadi, ikkilamchi kuchlanish U


2
esa

sinusoida bo‘ylab o‘sa boshlaydi. Birlamchi

tok

nolgacha

kamayganda, 
magnit
maydonning hamma energiyasi C


1
va C


2
sig‘imlarning elektr maydon energiyasiga 

o‘tadi va bu daqiqada birlamchi va ikkilamchi

kuchlanishlar o‘zining maksimal qiymatiga 
erishadi.
Demak,

ushbu
daqiqa

uchun
energiyalar balansi tenglamasi (tebranish
konturlaridagi energiya isroflarini hisobga
olmaganda) quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 


LI

C U

C U

u
2
1

1
2

2

2
2

2

2
2





max

max
.

max

2
2
1

max
1

U


W

W

U

ligini ( W


1
va W


2

-
o‘t

oldirish
g‘altagining 
birlamchi
va

ikkilamchi chulg‘amla-ridagi o‘ramlar soni )

e’tiborga olsak, ikkilamchi kuchlanishning 
maksimal qiymatini analitik usulda hisoblash
imkoniyatini beruvchi quyidagi ifodaga ega 
bo‘lamiz:
2

2
2

1

1
max

2

C

W

W

C

L

I

U

u













. (5.4)
5.3-rasm. Uzgich kontaktlari ulanganda va 

uzilganda birlamchi tok i

1
va ikkilamchi 
kuchlanish U

2
ni o‘zgarishi
( kontakt uzilgan 


daqiqadan boshlab vaqt masshtabi 10 marta 

oshirilgan ) 

---

---

53

Bu ifoda g‘oyatda taqribiy bo‘lib, unda energiyaning turli ko‘rinishdagi isroflari (taxminan 25%)
hisobga olinmagan. Amalda bu ifodaga konturlardagi energiya isroflarini hisobga olish koeffitsienti 


kiritiladi va uning qiymati kontaktli o‘t oldirish tizimlari uchun 0,75-0,85 ni tashkil qiladi. 

U holda (5.4) ni quyidagicha yozishimiz mumkin
















2

2

2
1

1

max
2

C


W

W

C

L

I

U

u
. (5.5)
Bu ifodadan o‘t oldirish g‘altagining ikkilamchi chulg‘amida induktsiyalangan ikkilamchi
kuchlanishning qiymati bevosita birlamchi tokning uzilish toki I


u

kattaligiga bog‘liqligi ko‘rinib turibdi.

Bundan tashqari, U


2max

qiymatiga birlamchi zanjir induktivligi L, birlamchi va ikkilamchi zanjir sig‘imlari

C

1
va C


2
kattaliklari ham ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ifodaga ko‘ra, kondensator C


1
sig‘imining 
kamaytirilishi ikkilamchi kuchlanishning ortishiga olib kelishi kerak. Ammo bu jarayon ma’lum
chegaragacha sodir bo‘ladi. C


1
sig‘imni yanada kamaytirilishi U


2max
ni keskin pasayishiga sabab bo‘ladi. 
Chunki (5.4) ifodada C

1

sig‘imning uzgich kontaktlari orasida uchqun hosil bo‘lishiga ta’siri hisobga

olinmagan. Amalda kondensator sig‘imi ma’lum chegaradan ortiq kamaytirilsa, uzgich kontaktlari orasida
hosil bo‘ladigan uchqun keskin kuchayib, g‘altakning magnit maydonida to‘plangan energiyaning katta
qismi ana shu uchqunli yoyga isrof bo‘ladi. Natijada o‘t oldirish g‘altagi avj ettirayotgan U
2max
pasayadi. 

Kondensator C

1
sig‘imining me’yoridan ortiq orttirilishi hisobiga, uzgich kontaktlari orasida uchqun 
hosil bo‘lishini butunlay bartaraf qilish mumkin. Ammo kondensatorning zaryadlanish va razryadlanish
davri ortadi va bu g‘altak o‘zagining magnitsizlanish jarayonini sekinlatib, ikkilamchi chulg‘amda
induktsiyalanidagan EYUK va kuchlanish U

2

ni pasaytiradi. Bu esa dvigatelning aylanish chastotasi katta

bo‘lganda, o‘t oldirish tizimida uzilishlar paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Kontaktli o‘t oldirish tizimi 
uchun kondensator C

1

sig‘imining optimal qiymati 0,17-0,25 mkF chegarasidaligi aniqlangan.

Nazariy jihatdan ikkilamchi zanjir sig‘imi C


2
ning kamaytirilishi U


2max
ni ortishiga olib kelishi kerak. 
Ammo amalda C

2
ning 40-70 pF dan iborat chegaraviy qiymatidan pasaytirish imkoniyati yo‘q, chunki bu
yuqori voltli o‘tkazgichlarni talab darajasidagi izolyatsiya bilan ta’minlash shartlari bilan bog‘liq.