Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

Uch  fazali  bir taktli  to‘g‘rilash  sxemasi
U ikkilamchi chulg‘ami yulduz sxemada ulangan uch fazali
transformator  va  transformator  ikkilamchi  chulg‘amlari  fazala-
riga  bittada  ulangan  uchta  diodlardan  iborat.  Transformator
ikkilamchi  chulg‘amlari  oxirgi  uchlarida  bir  nolinchi  nuqtaga,
bosh  uchlarida  esa  diodlar  anodlarga  ulanadi.  Barcha  ventillar
katodlari  umumiy  nuqtaga  ulanadi  va  to‘g‘rilagich  chiqishida
musbat  qutbni  tashkil  qiladi  (10.9-rasm).
Transformatorning  nolinchi  nuqtasi  manfiy  qutb  hisobla-
nadi.  Ikkilamchi  chulg‘am  faza  kuchlanishlari  bir-birlaridan
2

/3 burchakka surilgan bo‘ladi.
Istalgan vaqt momentida anodda boshqa fazalarga qaraganda
eng  katta  musbat  potensial  bo‘lgan  faza  diodi  ochiladi  (10.10-
rasm).
t
0
  ixtiyoriy  vaqt  momentida  VD1  diod  anodida  eng  katta
musbat  potensial  bo‘ladi  va  u  ochiq  bo‘ladi.  U
21
  kuchlanish
ta’sirida  tok  birinchi  faza,  VD1  diod,  R
yu
  yuklama  orqali
nolinchi nuqtaga oqib o‘tadi.
10.9-rasm.  Uch  fazali  bir  taktli  to‘g‘rilash  sxemasi.
A
B
C
0
VD1
VD2
VD3
R
H

---

210
Yuklamadagi  kuchlanish  U
21
  oniy  qiymatga  teng  bo‘ladi.
t
1
  vaqt  momentigacha  ikkinchi  fazadagi  kuchlanish  ham  mus-
bat,  lekin  birinchi  fazadagi  kuchlanishdan  kichik  bo‘ladi,  shu-
ning  uchun  VD2  diod  anodidagi  potensial  uning  katodidagi
potensialdan kichik bo‘ladi va VD2 diod yopiq bo‘ladi.
t
2
  momentdan  boshlab  uchinchi  faza  ishlay  boshlaydi  va
jarayonlar  davriy  takrorlanadi.  Har  bir  faza  davrning  2

/3
qismi davomida ishlaydi. To‘g‘rilagich chiqishidagi U
0
 kuchla-
nish  istalgan  vaqtda  ikkilamchi  chulg‘am  (faza  diodi  ochiq
bo‘lganda)  faza  kuchlanishining  oniy  qiymatiga  teng  bo‘ladi,
ya’ni  U
0
  to‘g‘rilangan  kuchlanish  U
2
  kuchlanishning  og‘di-
ruvchisi  hisoblanadi,  I
0
= U
0
/R
0
  bo‘lganligi  uchun  mana  shu
egrilikning  o‘zi  boshqa  masshtabda  tok  egriligi  bo‘ladi.
10.10-rasm.  Uch  fazali  bir  taktli  to‘g‘rilash  sxemasi
vaqt diagrammalari.
a
b
d
e
f
g
h
u
a
u
b
u
c
t
2
t
1
i
A
i
w
=i
2
wt
wt
wt
wt
wt
wt
wt
U
H
U
r
i
1
i
3
=i
2

---

211
Binobarin,  tok  har  bir  faza  bo‘yicha  davrning  uchdan  bir
qismida oqib o‘tadi.
Vaqtning  boshlanishi  deb,  qo‘sh  chulg‘amlar  fazalaridagi
U
2
 kuchlanish U
m
 kuchlanishiga teng bo‘lgan momentni olamiz
va 

t =

/m (bu yerda m=3) vaqt intervalini ko‘rib chiqamiz. U
holda  to‘g‘rilangan  kuchlanishning  o‘zgarmas  tashkil  etuvchisi
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:












m
0
3
3
=(
)
cos
=(
)
sin
=
(
)
U
2
2
m
m
m
m
U
t d t
U
U
m
yoki U
2
 ta’sir etuvchi qiymatga o‘tib quyidagiga ega bo‘lamiz:




  

0
2
2
(3
3
2
)/ 2
1,17
U
U
U .
O‘g‘irlangan  tokning  o‘zgarmas  tashkil  etuvchisi  quyidagi-
cha aniqlanadi:
π
ω
ω
π
π






2
2
0
3
(
)
(
)
sin
.
(
)
сos
3
m
m
m
I
t d t
I
I
Diod  va  transformator  qo‘sh  chulg‘amlaridagi  tokning  ta’sir
etuvchi qiymati quyidagi ifodadan aniqlanadi:
π
ω
ωt
π
π







2
2
1
1
1
2
(
)
(
) sin
(
cos
)
2
4
m
m
I
d t
I
I
m
m
.
Agar I
0
 va I
2
 toklarni mos ravishdagi o‘zgartirishlarni qilib,
o‘zaro  taqqoslasak,  I
0
= I
2
/0,58 = 1,752 · I
2
  ga  ega  bo‘lamiz.
Diodga  qo‘yiladigan  teskari  kuchlanish  bu  sxemada  ikki
sinusoidal kuchlanishlar farqi orqali aniqlanadigan egrilik orqali
tavsiflanadi. Bu ikki faza kuchlanishlarining farqi chiziqli kuch-
lanishga teng bo‘lganligi uchun teskari kuchlanishning maksimal
amplitudasi  transformator  ikkilamchi  chulg‘ami  chiziqli  kuch-
lanishi amplitudasiga teng bo‘ladi, ya’ni:

---

212






2
3
3
2
tes
m
L
U
U
U
U ,
to‘g‘rilangan  kuchlanish  pulsatsiyasining  chastotasi
f
n
= m · f
c
= 3 · f
c
bo‘ladi.
Bir  taktli  sxemalarda  transformator  ikkilamchi  chulg‘ami
har  bir  fazasi  toki  (1/m) · I
0
  ga  teng  bo‘lgan  o‘zgarmas  tashkil
etuvchiga ega  bo‘ladi va bu  tashkil etuvchi  birlamchi chulg‘am
toki  bilan  konpensatsiyalanmaydigan  F
0
  magnit  oqimining
o‘zgarmas tashkil etuvchisini vujudga keltiradi. Natijada bunday
sxemalarda  transformator  magnit  o‘tkazgichida  majburiy  mag-
nitlanish  bo‘ladi.  I
0
  tok  F
0
= (I
0
/m) · W
0
  magnitlash  kuchini
hosil qiladi, magnit oqimi esa F
0
= F
0
/R
m
, bu yerda R
m
 magnit
oqimi  yo‘lidagi  magnit  qarshilikdir.  Bu  oqim  transformator
o‘zagi bo‘ylab tutasholmaydi, chunki uning kuch chiziqlari o‘zaro
qarama-qarshi yo‘naladi va sterjenlar atrofida havoda tutashadi.
Havoning  R
m
  magnit  qarshiligi  katta  bo‘lganligi  uchun  F
0
magnit oqim kam bo‘ladi. Lekin, odatda, transformator magnit
o‘tkazuvchan  qolið  bilan  o‘raladi  yoki  uning  yaqinida  metall
(magnit  o‘tkazuvchan)  bo‘lsa,  u  holda  F
0
  magnit  oqimi  sezi-
larli  bo‘lishi  mumkin  va  transformator  normal  ish  rejimini
buzishi mumkin.
Bundan  tashqari,  to‘g‘rilagich  yuklamasi  o‘zgarganda  ikki-
lamchi  chulg‘amlardagi  tok  o‘zgaradi  va  bunga  mos  ravishda
majburiy  magnitlanish  intensivligi  o‘zgaradi.  Bu  bir  fazali  bir
taktli to‘g‘rilash sxemalarida ko‘proq sezilarli bo‘ladi, bunda tok
past  chastotada  pulslanib,  pulslanuvchan  F
0
  magnit  oqimini
vujudga keltiradi. Bu oqimlar magnit o‘tkazgichlarni qo‘shimcha
yuklab,  ularda  qo‘shimcha  yo‘qotishlarni  keltirib  chiqarishidan
tashqari,  pulslanuvchan  tarqalish  magnit  maydonini  hosil  qiladi

---

213
va bu maydon yaqinda ishlayotgan boshqa qurilmalar ishiga ham
xalaqit  beradi.  Bu  o‘rta  va  katta  quvvatli  to‘g‘rilagichlar  ishida
muhim hisoblanadi.
Majburiy magnitlanish bilan kurashishda magnit o‘tkazgich
sterjenlarida  chulg‘amlarni  ratsional  joylashtiriladi,  ya’ni  chul-
g‘amlar «zig-zag» sxemada ulanadi (10.11-rasm).
Buning  uchun  har  bir  fazaning  ikkilamchi  chulg‘amlari
ikkita g‘altaklardan iborat bo‘ladi, bu g‘altaklar turli sterjenlarga
joylashtiriladi  va  ketma-ket  qarama-qarshi  yo‘nalishda  ulanadi.
Bunda chulg‘amning har bir yarim qarama-qarshi yo‘nalgan va
bir-birlarini  kompensatsiyalaydigan  magnit  oqimlari  hosil
bo‘ladi,  shuning  uchun  transformatorning  majburiy  magnitla-
nishi  keskin  kamayadi  yoki  umuman  bo‘lmaydi.  Yoki  shunday
to‘g‘rilash sxemasi tanlanadiki, tanlangan sxema majburiy mag-
nitlanishni keltirib chiqarmaydi.
10.11-rasm. Chulg‘amlarning «zig-zag»
sxemada ulanishi.
a
b
c
5
3
1
6
2
4
y
x
z

---

214