Елементляр кимйасы

Borun mürəkkəb maddələrlə qarşılıqlı təsiri. 1). Közərdilmiş bor üzərindən su buxarı keçirdikdə hidrogen ayrılır:
2B + H₂O B₂O₃ + 3H₂
2). Bora oksidləşdirici xassə daşımayan turşular təsir etmir. Qızdırdıqda qatı nitrat və sulfat turşuları onu borat turşusuna qədər oksidləşdirir:
B + HNO₃ H₃BO₃ + 3NO₂
2B + 3H₂SO _{4 \}2H₃BO₃ + 3SO₂
3). Bor qələvilərin qatı məhlullarında həll olur və nəticədə metaboratlar əmələ gəlir:
3B + 2KOH + 2H₂O 2KBO₂ + 3H₂
Borat turşusu H₃BO₃. Ortoborat və ya borat turşusu – rəngsiz kristallik maddə olub, isti suda yaxşı həll olur. Çox zəif turşudur. Onu 100°C-yə qədər fasiləsiz qızdırdıqda tədricən suyunu itirərək metaborat turşusuna (HBO₂), sonra tetraborat turşusuna (H₂B₄O₇) və nəhayət bor anhidridinə (B₂O₃) çevrilir:
H₃BO₃ HBO₂ H₂B₄O₇ B₂O₃
H₃BO₃ HBO₂ + H₂O;
4HBO₂ H₂B₄O₇ + H₂O;
H₂B₄O₇ 2B₂O₃ + H₂O
Beləliklə, B₂O₃–yə meta, tetra və ortoborat turşuları uyğun gəlir. Bu turşulardan ən davamlısı ortoborat turşusudur. Əksinə onun duzları – ortoboratlar metaboratlar və tetraboratlara nisbətən davamsızdır. Borat turşusuna qələvilərlə təsir etdikdə tetraborat turşusunun duzları alınır:
4H₃BO₃ + 2NaOH Na₂B₄O₇ + 7H₂O
Qələvi artıq götürüldükdə metaboratlar alınır.
Na₂B₄O₇ + 2NaOH 4NaBO₂ + H₂O
Tetraboratların və ya metaboratların məhlullarına turşularla təsir etdikdə ortoborat turşusu alınır:
Na₂B₄O₇ + H₂SO₄ Na₂SO₄ + H₂B₄O₇
Na₂B₄O₇ + 5H₂O+H₂SO₄ 4H₃BO₃ + Na₂SO₄
və ya
Na₂B₄O₇ + H₂SO₄ + 5H₂O 4H₃BO₃ + Na₂SO₄
H₃BO₃ – laboratoriyada bu üsulla boraksdan Na₂B₄O₇ alınır.
Borat turşularının duzlarından ən böyük praktiki əhəmiyyətə malik olan natrium tetraboratdır Na₂B₄O₇ (boraks). Onun suda məhlulunu soyutduqda rəngsiz kristallik Na₂B₄O₇10H₂O kristalhidratı ayrılır. Qızdırdıqda boraks suyunu itirir, sonra əriyərək şəffaf şüşəyəbənzər hala keçir. Boraksı metal oksidləri ilə birlikdə əritdikdə müxtəlif rəngli metaboratlar alınır:
Na₂B₄O₇+CoO 2NaBO₂+Co(BO₂)₂ Na₂CO(BO₂)₄
göy
3Na₂B₄O₇ + Cr₂O₃ Na₆Cr₂(BO₂)₁₂
yaşıl

Na₂B₄O₇ + CuO 2NaBO₂ + Cu(BO₂)₂

göy

Boraksın ərinmiş halda metal oksidlərini həll etmək qabiliyyətindən metalların birləşdirilməsində istifadə olunur. Birləşmə yerinə boraks tökülür. Qızdırılmış lehimləyici boraksa toxunduqda metal oksidləri boraksda həll olur və səthi təmizlənir, nəticədə lehim metal səthinə yaxşı yapışır. Bu reaksiyalardan analitik kimyada metalların vəsfi təyinində istifadə olunur. Boraksdan habelə yüksək keyfiyyətli şüşələr hazırlanmasında, odadavamlı boyaların alınmasında, sabun və sintetik yuyucu maddələrin istehsalında istifadə olunur.

Ortoborat turşusunun hətta aktiv metallarla duzlarının alın­mamasının səbəbi odur ki, alınan duzlar hidroliz edir.
Meta və tetra boratlar isə nisbətən zəif hidroliz etdikləri üçün davamlıdırlar.
Qızdırdıqda və sulfat turşusunun iştirakı ilə (katalizator kimi) borat turşusu metil spirti ilə parlaq yaşıl rənglə yanan metilborat efiri əmələ gətirir.
H₃BO₃ + 3CH₃OH B(OCH₃)₃ + 3H₂O
Bu reaksiyadan analitik kimyada borat turşusunun vəsfi təyinində istifadə olunur.
Tətbiqi. Bor ərintilərə, onların odadavamlılığını və bərkliyini artırmaq üçün əlavə edilir, eləcə də xüsusi növ polad istehsalında tətbiq olunur. Yüksək temperaturda poladın səthini toz halında borla doldurduqda, onun möhkəmliyi əhəmiyyətli dərəcədə artır. Misdə həll olan qazların udulması üçün ona az miqdar bor qatılır. Borun izotopu nüvə reaksiyalarının sürətini azaldır. Kristallik bordan yarımkeçirici kimi istifadə olunur.
Borun birləşmələrindən B₂O₃ – kimyəvi davamlı laboratoriya qablarının hazırlanması üçün tətbiq edilir.
Qrafitə oxşar bor nitridindən izolyator və bərk yüksək temperaturlu sürtkü yağı kimi, almaza oxşar BN isə qazıntı işlərində ifrat bərk material kimi geniş tətbiq olunur.
Borat turşusunun 1-2%-li suda məhlullarından tibbdə dezinfeksiyaedici kimi, boraks isə tibbdə zəif əsası maddə kimi tətbiq edilir.
Bor eləcə də bitki həyatında mühüm rol oynayır. O, bitkilərin normal inkişafını təmin etməklə yanaşı, onun məhsuldarlığını artırır və xəstəliklərə qarşı davamlı edir.