Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
147 
Adı 
Kimyəvi formulu 
Zəhərliliyi 
Orta 
konsentrasiyası, 
trln.
-1
 
Metilen xlorid 
CH
2
Cl
2
 
Bm 
978 
Xloroform 
CHCl
3
 
PK BM 
346 
Dördxlorlukarbon 
CCl
4
 
PK BM 
221 
Halogenli etan və propanlar 
Etilxlorid 
C
2
H
5
Cl 
- 
100 
1,2 dixloretan 
CH
2
ClCH
2
Cl 
PK BM 
558 
1,2 dibrometan 
CH
2
BrCH
2
Br 
PK 
32 
1,1,1 Trixloretan 
CH
3
CCl
3
 
Zəif BM 
512 
1,1,2 TRixloretan 
CH
2
ClCH
2
Cl 
PK BM 
29 
1,2 Dixlopropan 
CH
2
ClCHClCİ
3
 
BM 
60 
1,1,2,2 Tetraxloretan 
CHCl
2
CHCl
2
 
PK BM 
10 
Xloralkenlər 
 
 
 
Viniliden xlorid 
CH
2
=CCl 
PK BM 
19 
Trixloretilen 
CHCl=CCl
2
 
PK BM 
143 
Tetraxloretilen 
CCl
2
=CCl
2
 
PK 
401 
Allixlorid 
ClCH
2
CH=CH
2
 
PK 
5 
Heksanlar  
1,3-butadien 
Cl
2
C=CClCH=CCl
2
 
BM 
5 
Xlor aromatik birləşmələr 
Monoxlorbenzol 
C
6
H
5
Cl 
- 
280 

 - xlortoluol 
C
6
H
5
CH
2
Cl 
BM 
5 
0 - Dixlorbenzol 
0-C
6
H
4
Cl
2
 
- 
12 
M - Dixlorbenzol 
M-C
6
H
4
Cl
2
 
- 
6 
1,2,4 Trixlorbenzol 
1,2,4-C
6
H
3
Cl
3
 
- 
5 
Aromatik karbohidrogenlər 
Benzol 
C
6
H
6
 
PK 
3883 
Oksigenli və azotlu birləşmələr 
Formaldehid 
HCHO 
PK BM 
14200 
Fosgen 
COCl
2
 
PK BM 
20 
Peroksiasetilnitrat  
CH
3
COONO
2
 
Foto- zəhərli 
589 
Peroksipropionil-nitrat 
CH
3
CH
2
COOONO
2
  Fotozə-hərli 
103 
Akrilonitril 
CH
2
=CH-CN 
PK 
103 
 
Burada:  BM – mutagen bakterialar aktivliyi 
NBM – mutagen aktivlik yoxdur 
PK – konseragen aktivliyi şübhəli. 
 

---

 
148 
Bu  cədvəldən  göründüyü  kimi,  bir  neçə  birləşmə  potensial 
mutagendir  və  şəhər  atmosferində  onlara  təsadüf  edilmir.  Bu 
birləşmələrə əsasən halogenli metan, etan, propan, xlorargenlər, xlorlu 
aromatik  birləşmələr,  qaz  halında  olan  oksigenli  birləşmələr  və 
tərkibində azot olan birləşmələr aiddir. 
Diqqəti  cəlb  edən  məsələlərdən  biri  və  əsası  təhlükəli  qaz  halında 
olan çirkləndiricilərdir. Çünki onların havada və örtülü oltaqlarda qala 
bilmək  təhlükəsi  var.  Bunlara  Radioaktiv  qazlar,  radon,  formaldehid 
buxarı misal ola bilər. 
Benzol 
 
Benzol  təhlükəli  çirkləndiricilərdən  biridir.  O  rəngsiz,  asan  uçucu 
məhlul  halında  maddədir.  Molekul  formulu  C
6
H
6
  olmaqla  heksaqonal 
strukturaya  malikdir  və  bir  neçə  hibrid  halıda  mövcuddur.  Benzolda 
ikiqat rabitələrin təbiəti sabitdir, reaksiya girmə qabiliyyəti nisbətən az 
olan  birləşmədir.  Kimyəvi  əlaqənin  uzunluğu  C-C  1,39  A
0
,  C-H 
əlaqəsinin uzunluğu 1,08 A
0
 bərabərdir. 
Benzolun fiziki xassələri aşağıda göstərilir: 
 
Ərimə temperaturu, C
0
 
5,553 
Qaynama temp., C
0
 
80-100 
Sıxlığı 25
0
C-də, q/ml 
0,8737 
Buxar təzyiqi 26,075
0
C-də, mm 
HgC100 
İşıq sındırma əmsalı P
d
25
 
1,49792 
Özlülüyü (mütləq) 20
0
C, Pa 
0,6468 
Kritik təzyiqi, Atm 
48,6 
Kritik sıxlığı, q/ml 
0,300 
Bağlı qabda alovunun temp., C
0
 
11,1 
Havada alovunun temp., C
0
 
538 
Ərimə istiliyi, kkal/mol 
2,351 
Buxarlanma istiliyi kkal/mol 
80-100
0
C-də    8,090 
Daimi təzyiqdə yanma istiliyi (C
6
H
6
 məhlulu, H
2
O 
və qaz halında CO
2
), kkal/q 
9,999 
Suda həll olması, 25
0
Cq/100 q  
0,180 
 
Adi  şəraitdə  benzol  kimyəvi  reaksiyalara  girmir,  lakin  buna 
baxmayaraq  benzol  kimya  sənayesində  mühüm  xammaldır.  Bundan 

---

 
149 
etilbenzol,  fenol,  tsikloheksan  və  malein  anhidridinin  alınmasında 
istifadə edilir. 
Xam  neftin  distilləsi  zamanı  benzol  alınır.  Bildiyimiz  kimi  benzol 
da benzinin ən mühüm kompanentlərindən biridir. 
Benzolun  atmosferdə  reaksiya  qabiliyyəti  çox  aşağıdır.  İşıq 
dalğasının  uzunluğu  2800  Å  artıq  olduqda  benzol  fotolizə  uğramır. 
Benzol  suda  azda  olsa  həll  olur.  Buna  görə  də  su  ambarlarında  onun 
yüksək konsentrasiyasıda olması qeydə alınmışdır. 
Ətraf  mühitin  benzolu  çıxarmaq  üçün  bakterialarla  parçalanma 
üsulundan istifadə olunur. 
Vinilxlorid 
 
Vinilxlorid  (CH
2
=CHCl)  rəngsiz,  şirintəhər  iyli,  qaz  halında 
maddədir.  0,13,4
0
C  qaynayır,  buxarının  təzyiqi  25
0
C,  2600  mm  civə 
stununa  bərabərdir.  Qızdırıldıqda  vinilxlorid  asanlıqla  parçalanır  və 
fosgen əmələ gətirir, suda az həll olur. 
İş otağında onun yolverilməz konsentrasiyası 8 saat ərzində 1 mln.
-
1
,  15  dəqiqə  ərzində  isə  5  mln  hesab  olunur.  ABŞ-nın  ətraf  mühitin 
mühafizəsi  agentilyi  vinilxloridi  xüsusi  təhlükəli  çirkləndirici 
maddələrə aid edir. 
Vinilxlorid  konsentrastiyası  1  mln.
-1
-dən  artıq  olduqda  onun  təsiri 
altında  işçilərdə  qaraciyərin  anqiosərkoması  xəstəliyi  əmələ  gəlir.  Bir 
sıra  tədqiqatlar  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki,  vinilxlorid  rak 
xəstəliyinin bir neçə formasının əmələ gətiricisidir. Ona görə də atılan 
qazlar içərisində vinilxloridin miqdarı 10 mln.
-1
 artıq olmamalıdır. 
Vinilxloridi 
1,2-dixloretanın 
dexlorlaşmasından, 
etilenin 
xlorlaşmasından və yaxud etilenin oksixlorlaşması ilə almaq olur: 
 
 
2CH
2
= CH
2
+ 2Cl
2


2CH
2
Cl- CH
2
Cl 
 
 
2CH
2
= CH
2
+ O
2
+  4HCl


2CH
2
Cl- CH
2
Cl+ 2H
2
O 
 
 
CH
2
Cl- CH
2
Cl


CH
2
= CHCl+ HCl 
 
 

---