Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
65 yaradıldı. Bu komitəyə Rusiya maliyyə, daxili və xarici işlər nazirləri və baş qərargah rəisi daxil edildi. Bu komitəyə tapşırıldı ki, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində Rusiya işğalının nəticələrini və dövlət maraqlarını özündə əks etdirən quruluşun layihəsini hazırlasın. Nəticədə qısa müddət ərazində İrəvan əyalətinin və ətraf ərazilərin idarəçiliyi üçün əsas götürüləcək Qaydalar layihəsi hazırlandı və bu layihə 1827-ci ilin dekabrında Rusiya imperatoruna təqdim edildi [6, sənəd 435, s. 482-484]. 18 maddədən ibarət olan bu Qaydalara görə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının, habelə son müharibə dövründə işğal edilmiş Şuragöl və Pəmbək mahallarının idarə edilməsi üçün İrəvan Müvəqqəti idarəsi ləğv edilməli və onun yerində Xüsusi idarəetmə yaradılmalı idi. Bu idarəçilik Cənubi Qafqazın digər bölgələrində mövcud olan idarəçiliyə oxşar şəkildə qurulmalı və istər İrəvan bölgəsinin mərkəzi idarəçiliyində, istərsə də yerlərdəki idarəçiliyində xristian əhalinin müsəlmanlardan asılı vəziyyətdə qalmasına imkan verilməməli, müsəlman əhalinin idarə olunması isə müsəlmanlar arasından müəyyənləşdirilən nümayəndələrə həvalə edilməli idi. Bu idarəçilik general-adyutant İ.Paskeviçin rəhbərliyi altında həyata keçirilməli idi. Xüsusi idarəetmə qurumunun tərkibinə bölgədəki qoşunların komandanı, biri polis, digəri isə maliyyə işləri üzrə olmaqla iki nəfər Rusiya məmuru və məşvərətçi səslə bir erməni və bir müsəlman nümayəndə daxil edilməli idi. Maliyyə məsələləri üzrə məmur Maliyyə Nazirliyi tərəfindən göndərilməli, digər məmur və işçilər isə Paskeviç tərəfindən təyin edilməli idi [6, sənəd 435, s. 482-483]. Qaydalara görə, İrəvan bölgəsində yerli idarəçiliyin isə aşağıdakı formada qurulması təklif edilirdi: a) şəhərlərdə erməni toplumunun idarə olunması onların böyüklərinə və başçılarına tapşırılmalı idi; b) müsəlman naiblər tərəfindən idarə olunan kəndlərdə ermənilər də yaşayırdılarsa, onda həmin kəndlərdə ermənilərin idarə edilməsi onların arasından çıxmış bəylərə və yaxud nüfuzlu adamlara həvalə olunmalı idi. Əgər bu kəndlərdə müsəlmanlar da varsa, onda onlar əvvəlki kimi müsəlman naiblər tərəfindən idarə edilməli idilər; c) müsəlman kəndlərini idarə edən naiblərin hökumətə qarşı yarıtmaz əməlləri müşahidə edilməmişdisə, onlar yerində saxlanmalı idilər; ç) müsəlman xanların, bəylərin və məmurların daimi və ya müvəqqəti mülklərində yaşayan ermənilər özlərinin daxili idarəçiliyi üçün aralarından bir nəfəri başçı seçməli idilər. Bu başçı həm də ermənilərin öz sahibləri qarşısında olan mükəlləfiyyətlərini necə yerinə yetirməsini müşahidə altında saxlamalı idi; d) sahibləri tərəfindən tərk edilən mülkiyyət varsa, bu mülkiyyətlər müvəqqəti olaraq etibarlı adamların idarəsinə verilməli idi; e) köçəri əhali öz ağalarının idarəçiliyində qalmalı, ağaları tərəfindən tərk edilmiş köçəri əhali isə həmin ağaların Rusiyaya itaət edən qohumlarından birinə müvəqqəti olaraq tapşırılmalı idi. Müharibə qurtardıqdan və sülh bağlandıqdan sonra İrəvan xanlığından getmiş xristianların geri qaytarılması üçün 5 il, müsəlmanların geri qayıtması üçün isə 2 il vaxt verilməli idi. Verilən müddət ərzində geri qayıdan xristianlar öz mülklərini geri ala bilərdilər. Verilən müddət ərzində geri qayıdan müsəlmanlar isə əvvəlcə Rusiyaya sədaqət andı içməli və bundan sonra onların əvvəlki mülklərinin geri qaytarılması məsələsinə baxılmalı idi. Geri qayıdan müsəlmanlara əyalətin idarəçiliyinə təsir göstərə biləcək hər hansı bir hüquq verilməməli idi. İrəvan xanlığı ərazisini tərk etmiş xan və bəylər verilmiş müddət ərzində geri qayıtmadıqları təqdirdə onların mülkləri dövlətə keçməli idi [6, sənəd 435, s. 482-483]. Bundan başqa Qaydalarda İrəvan əyaləti daxilində dini əlamətlər üzrə yeni məhkəmələrin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Müsəlman və xristianlar arasındakı mübahisələrə isə şəhər məhkəmələrində baxılması nəzərdə tutulurdu. Bu qaydalara görə, yaradılacaq Xüsusi idarə İrəvan xanlığı ərazisində yerli hakimiyyət orqanı funksiyasını yerinə yetirməli, bölgədə asayişi və sakitliyi təmin etməli və xanlıq ərazisində Rusiya üçün şübhə yaradan şəxsləri müşahidə altında saxlamalı və lazımi olduqda zərərləşdirməli, eyni zamanda Rusiya qoşunlarının baş komandanının göstərişi əsasında qoşunların ərzaqla təmin edilməsi üçün kömək göstərməli, qalaları zəruri ərzaq və əşyalarla təmin etməli, vergiləri toplamalı, ticarət və sənətkarlığın bərpasına, pambıq parça istehsalının genişləndirilməsinə çalışmalı idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu Qaydalarda İrəvan bölgəsi üçün nəzərdə tutulan Xüsusi idarəçilik formasında müsəlmanlarla müqayisədə ermənilərə üstünlük verilsə də, bu üstünlük Müvəqqəti idarədə olduğundan az idi və xüsusi idarəçilik əvvəlki kimi sırf erməni maraqlarına deyil, daha çox Rusiyanın bölgədəki dövlət maraqlarına uyğunlaşdırılmışdı. Bu zaman erməni ideoloqları (X.Lazarev, A.Xudabaşyan, K.Arqutinski-Dolqoruki və b.) da 66 İrəvan bölgəsində yaradılmaqda olan yeni idarəçilik formasını özlərinin etnik istəklərinə uyğunlaşdırmaq üçün müxtəlif layihələr hazırlayaraq Rusiya hökumətinə təqdim etdilər. Erməni arxiyepiskopu Nerses və onun baş məsləhətçisi Hovsep Arqutyanın iştirakı ilə hazırlanan və çar hökumətinə təqdim edilən layihəyə görə İrəvan xanlığı ərazisində erməni dövləti yaradılmalı və ona Rusiyanın himayəsi altında muxtariyyət verilməli idi. Rusiya imperatoru I Nikolay “qədim erməni çarlığının” bütün torpaqlarını özündə birləşdirən yeni erməni dövlətinin çarı elan edilməli idi [12, s. 163]. Ermənilərə görə yaradılacaq erməni dövlətinin təhlükəsizliyini ermənilər özləri təmin etməli idilər. Bunun üçün ermənilər arasından könüllülük əsasında qvardiya və eskadron təşkil edilməli və bu hərbi qurumlara cəlb edilən erməni əsgər və zabitləri güzəştlərə malik olmalı və istismara məruz qalmamalı idilər. Layihədə göstərilirdi ki, hərbçilər arasında zülm və istismar nə qədər az olsa, xidmət o dərəcədə yaxşı olar. Hərbçilərə əlavə güzəştlərin verilməsi daha çox ermənilərin bu sahəyə cəlb edilməsinə maraq yarada bilərdi. Erməni muxtar hakimiyyətinin qurulması üçün zəruri olan kadrların isə Moskvadakı Lazarev institutundan və Tiflisdəki “Nersisyan” məktəbindən alınması məqsədəuyğun hesab edilirdi [12, s. 163; 13, s. 360-361]. Rusiya sarayına yaxınlığı ilə seçilən erməni ideoloqu Xaçatur Lazarev 1827-ci ilin dekabrında Rusiya qoşunları Baş Qərargahının rəisi general Dibiçə və general Benkendorfa “Asiya xalqları haqqında məlumatların icmalı” adlı təkliflər-məlumatlar toplusunu təqdim etdi. Erməni ideoloqu bu icmalda II Yekaterinanın da erməni çarlığını bərpa etmək niyyətinə toxunur və bu ideyaya arxalanmaqla İrəvan xanlığı ərazisində Rusiyanın tərkibində olan Şimali Ermənistan knyazlığının və ya Erməni çarlığının təşkili təklifini irəli sürürdü. Bu icmalda İranda, Türkiyədə və başqa yerlərdə yaşayan ermənilərin təşkil olunacaq erməni qurumu ərazisinə köçürülməsinə də xüsusi yer ayrılırdı [1, v. 21; 19, s. 57; 14, s. 631]. İrəvan bölgəsinin idarəsi ilə bağlı layihələrdən biri də general Krasovski tərəfindən hazırlanmışdı. Erməni arxiyepiskopu Nerses Aştarakesinin də yaxından iştirakı ilə hazırlanan bu layihə də mahiyyət etibarilə erməni ideoloqlarının hazırladıqları layihələrdən fərqli deyildi və bölgənin erməniləşdirilməsini nəzərdə tuturdu. “Ehtimallar”, “Baxış” və “Layihə” adlı üç hissədən ibarət olan Krasovski layihəsinə görə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları və Maku ərazisi bir inzibati vahiddə birləşdirilməli idi. Bundan başqa Şuragöl və Pəmbək mahalı da bu inzibati vahidə daxil edilməli idi. İrəvan, Naxçıvan, Maku, Şuragöl və Pəmbək qəzalarından ibarət olacaq İrəvan vilayətinin rəhbəri hərbi-qubernator və ya əyalət rəisi olmalı idi. Vilayətin hakimi kimi qubernator bütün hərbi və mülki işlərə rəhbərlik etməli və onun katib, ober-auditor, 2 nəfər tərcüməçi və 4 nəfər mirzədən ibarət dəftərxanası yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bundan başqa qubernator yanında vilayət şurası da yaradılmalı və bu şuraya aşağıdakılar daxil edilməli idi: general-mayor və ya polkovnik rütbəli sədr, biri hərbçi, digəri mülki şəxs olmaqla iki müşavir, prokuror, katib və biri xristian, digəri isə müsəlman olmaqla 2 nəfər də ruhani. Vilayətin qorunması üçün hər biri üç tabordan ibarət olan üç piyada alayı həmçinin 1500 piyada və 500 atlıdan ibarət erməni legionu yaradılmalı idi [4, v. 14-24]. Krasovski, planlaşdırdığı şəkildə təşkil ediləcək İrəvan vilayətinin ərazisini 9 mahala bölünməsini təklif edirdi: 1. Maku-Pəmbək; 2. Şərur; 3. Gərnibasar-Vedibasar; 4. Zəngibasar (Qırxbulaq); 5. Gərnibasar-Aparan, Baş Aparan və Talın; 6. Şuragöl-Pəmbək; 7. Sürməli-Parçi-Dərəkənd; 8. Dərəçiçək; 9. Göyçə-Kolandar. Naxçıvan xanlığı ərazisində isə əvvəllər mövcud olan mahal bölgüsü saxlanılmalı idi. Mahalları hərbçilərdən təyin edilmiş mahal hakimləri idarə etməli və onların yanında biri müsəlman, digəri isə erməni olmaqla 2 nəfər kovxa və tərcüməçi olmalı idi [19, s. 64-65]. Krasovski, layihəsində erməni arxiyepiskopu Nerses Aştarakesini də unutmurdu. Layihəyə görə, Nerses hərbi qubernatorun və ya vilayət hakiminin müavini postunu tutmalı idi. Bu layihə general Krasovski tərəfindən 1828-ci il yanvarın 25-də Rusiya qoşunlarının Baş Qərargah rəisi general Dibiçə göndərildi. Lakin bu zaman artıq Peterburqda İrəvan xanlığının idarəsi ilə bağlı layihə hazırlanmış və bu layihə baxılması üçün general İ.Paskeviçə göndərilmişdi. Paskeviç isə Krasovskinin fəaliyyətindən qəti razı deyildi. Krasovskinin İrəvan müvəqqəti idarəsinə rəhbərlik etdiyi qısa müddət ərzində Nerses ilə birləşib erməni arxiyepiskopunun iradəsini yerinə yetirməsi İrəvan bölgəsində müsəlman əhalinin ciddi narazılığı ilə qarşılanmış və Krasovski-Nerses cütlüyünün həyata keçirdiyi irqi, milli, dini ayrıseçkilik siyasəti nəticəsində müsəlmanların kütləvi şəkildə Arazın o tayına köçməsi Paskeviçdə də ciddi narahatlıq yaratmışdı. Paskeviç bu Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|