Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
69 dəyişiklik edildi. Vergilərin yığılması, xəzinə mülklərinin qeydiyyata alınması üçün bir qərargah- zabitindən və iki yerli məmurdan ibarət xüsusi komissiya yaradıldı [11, s. 281]. 1833-cü il iyunun 23-də Rusiya Dövlət Şurasının qəbul etdiyi qanuna görə “Erməni vilayəti”ndə yeni inzibati-ərazi dəyişikliyi həyata keçirildi [8, s. 374]. Qanuna görə, “Erməni vilayəti”nin adı olduğu kimi saxlanıldı, lakin onun kollegial idarə sistemi ləğv edilərək vilayət rəisinə böyük səlahiyyətlər verildi. İrəvan bölgəsi dörd dairəyə - İrəvan, Şərur, Sürməli və Sərdarabad dairələrinə bölündü. Dairələr rus hərbçiləri tərəfindən idarə olunurdu. Hər bir dairə rəisliyində biri azərbaycanlı, digəri isə erməni olmaqla iki köməkçi var idi. Bundan başqa dairələrdə vergi işlərinə baxan komissarlar və onları müşaiyət edən mirzələr də var idi. Yeni qanuna əsasən mahallar olduğu kimi qalırdı. Hər bir dairəyə bir neçə mahal düşürdü. İrəvan dairəsi Göyçə, Dərəçiçək və Qırxbulaq mahallarını; Şərur dairəsi Şərur, Vedibasar, Gərnibasar və Zəngibasar mahallarını; Sürməli dairəsi Sürməli mahalını, Dərəkənd-Parçenis dərəsini və Araz çayının sağ tərəfində yerləşən Gərnibasar və Vedibasar mahallarının qalan hissəsini; Sərdarabad mahalı isə Saatlı, Talın, Seyidli-Ağsaqqallı, Abaran, Gərni və Sərdarabad mahallarını əhatə edirdi. Bu dövrdə İrəvan bölgəsində cəmi 10 mahal qalmışdı. Rusiya hakim dairələrinin səyi nəticəsində bəzi mahallar birləşdirilmiş, onların sayı azaldılmışdı. Saxlanılmış mahallar bunlar idi: Qırxbulaq, Dərəçiçək, Göyçə, Şərur, Dərəkənd-Parçenis, Sərdarabad (Talın mahalının bir hissəsi ona birləşdirilmişdi), Sürməli, Zəngibasar, Vadibasar (Gərnibasar mahalı ona birləşdirilmişdi), Abaran (Körpübazar mahalı ona birləşdirilmişdi) [11, s. 313-314]. 1833-cü il 23 iyun qanununa görə “Erməni vilayəti”nin idarəçiliyi icraedici və məhkəmə olmaqla iki hissəyə bölündü. Vilayətin başında əvvəllər olduğu kimi yenə də hərbi general dururdu. Onun yanında üç nəfərdən ibarət şura yaradılırdı. Yeni qanuna görə “Erməni vilayəti”nin məhkəmə sistemində də dəyişiklik edildi. Şəhər məhkəmələri yerinə yeni əyalət məhkəməsi yaradıldı. Məhkəmələr hərbi, mülki və şəriət olmaqla üç hissəyə bölündü. Mülki işlərə İrəvan şəhərində yaradılmış əyalət məhkəməsində baxılırdı. Məhkəmədə sədr, bir rus və iki yerli məmurdan ibarət iclasçılar iştirak edirdi. Məhkəmə üç mərhələdən keçirdi. Birinci mərhələdə iddia əyalət rəisinin 500 rubldan yuxarı olmayan cəriməsi ilə əvəzlənirdi. Üçüncü apellyasiya məhkəməsində Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanına müraciət edilirdi. Hərbi məhkəmə (və yaxud səhra məhkəməsi) isə İrəvan komendantının sədrliyi ilə keçirilirdi. Yerli əhalinin adət-ənənələrinə qarşı çıxaraq yeni narazılıq dalğası yaratmaq istəməyən Rusiya hakimiyyət orqanları şəriət məhkəmələrini saxlamaq məcburiyyətində qaldılar. Bu məhkəmələr əsasən dairə və kəndlərdə fəaliyyət göstərir, məhkəmə hakimi hesab edilən qazılar mübahisəli məsələləri hər iki tərəfin razılığı ilə həll edirdilər. Şəriət məhkəmələrinin üzvlərinə hökumət maaş da verirdi. Əyalətlərdə onların məvacibi 704 gümüş rubl, məhsulla 72 xalvar buğda, 5 xalvar çəltik və 4 xalvar arpa təşkil edirdi [11, s. 282]. Şəhər idarəsi də yenidən quruldu. İrəvan şəhərində ayrıca polis idarəsi yaradıldı. Onun tərkibi polis rəisi, xüsusi pristav, şəhər məhəllələrini idarə edən 4 yüzbaşı və 10 nəfər onbaşı, 1 katib, Azərbaycan dilində yazan 1 mirzə və 1 tərcüməçidən ibarət idi [11, s. 282-283]. 1833-cü il 23 iyun qanunu ilə həyata keçirilən inzibati-ərazi və məhkəmə islahatının nəticələri 1840-cı il islahatına qədər qüvvədə qaldı. 1833-cü il 23 iyun islahatı İrəvan bölgəsində xanlıq dövrünün qayda-qanunlarına zərbə vursa da, onları tamamilə sıxışdırıb aradan çıxara bilmədi. Rusiya hakim dairələri isə İrəvan bölgəsində imperiyanın strateji xəttini tam həyata keçirmək üçün yeni islahat layihələri üzərində çalışır və türk-müsəlman amilini İrəvan bölgəsindən sıxışdırıb çıxarmaq və imperiyanın İran və Osmanlı dövlətləri ilə sərhəd zolağında yerləşən bu strateji bölgəni erməniləşdirməklə Azərbaycanın şimalı ilə cənubu, eyni zamanda onunla Osmanlı dövləti arasında imperiyaya sadiq xristian əhalidən ibarət bufer zonası yaratmaq bu layihələrin hamısının ana xəttini təşkil edirdi. Yerli əhalinin kəskin müqaviməti ilə qarşılaşmamaq üçün bütün bu planlar mərhələ- mərhələ, tədricən həyata keçirilirdi. İrəvan bölgəsində möhkəmlənən Rusiya imperiyası XIX əsrin 30-cu illərində bu bölgədə kilsə hakimiyyəti ilə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də öz əlinə almağa çalışan erməni kilsəsinin fəaliyyətini də tam öz nəzarəti altına almağa çalışırdı. Rusiya hökumətinin erməni kilsəsinin fəaliyyətinə müdaxiləsi 1799-cu ildə Qukasın (1780-1799) ölümündən sonra Eçmiədzin patriarxı vəzifəsinə öz namizədini irəli sürməsi ilə başlamışdı. Bu başlanğıc da çox mürəkkəb və ziddiyyətli olmuşdu. İosif Arqutinski-Dolqorukov (Xovsep Arlutean, 118-ci katolikos, 1800-1801) yalnız I Pavel 70 tərəfindən təsdiq edilmişdi. Ondan sonra Eçmiədzin taxtı üstündə V David (119-cu katolikos, 1801- 1807) və Danil (120-ci katolikos, 1807-1808) üstündə ziddiyyət yaranmışdı. Əsas siyasi hadisələrin dövründə cərəyan etdiyi Yefremi (121-ci katolikos, 1809-1830) isə Osmanlı dövləti katolikos kimi tanımaqdan imtina etmiş, onun legitimliyini İran tərəfindən Abbas Mirzə tanımışdı [15]. 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsində, xüsusilə İrəvanın alınmasında ermənilər və Eçmiədzin ruslara böyük köməklik göstərdi. 1827-ci ilin oktyabrında İrəvanın işğalı ilə Eçmiədzin Rusiyanın ərazisinə qatıldı. 1828-1829-cu il Rus-Türk müharibəsində qələbə və Ədirnə müqaviləsinin bağlanması da Rusiyanın mövqeyini gücləndirdi. Rusiya hökuməti İran erməniləri ilə yanaşı Osmanlı ermənilərinin də yeni işğal edilmiş torpaqlara köçürülməsi ilə birgə, gələcəkdə Os- manlı ermənilərindən də siyasi məqsədləri üçün istifadə planını gündəliyə gətirdi. Belə bir şəraitdə erməni-qriqorian kilsəsinin imperiyadakı yerinin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində addımlar atılmağa və Əsasnamə hazırlanması üçün tədbirlər görülməyə başlandı. 1836-cı il martın 11-də çar tərəfindən təsdiq edilən “Rusiyanın erməni kilsəsinin idarə edilməsi haqqında” 10 fəsil və 141 maddədən ibarət olan Əsasnamə ilə erməni ruhanilərinin siyasi hüquqları konkret çərçivəyə salındı və onlara birbaşa dövlət işlərinə qarışmaq qadağan edildi. Əsasnaməyə görə Eçmiədzin katolikosluğunun fəaliyyəti hökumətin nəzarəti altına alındı və zərurət yarandığı halda hökumət onun fəaliyyətinə müdaxilə edə bilərdi. Rusiya ərazisində yaşayan ermənilər yeparxiyada birləşməli idilər. Əsasnamədə Rusiya hüdudlarında erməni-qriqorian kilsəsinin altı yeparxiyasının yerləşdiyi bildirilirdi: 1) Naxçıvan (Novorossiyada yerləşirdi) və Bessarabiya, 2) Həştərxan, 3) İrəvan, 4) Gürcüstan, 5) Qarabağ və 6) Şirvan. Əsasnaməyə görə, Qarabağ yeparxiyası Qarabağın özündəki (Tatev mitropoliyasını öz dindarları ilə istisna etməklə. Qeyd edək ki, bu mitropoliya Qarabağdan ayrılaraq patrarxın özünün rəisi olduğu İrəvan yeparxiyasına verilmişdi), Şəki və Talış əyalətlərindəki erməni-qriqorian kilsələrini əhatə edirdi. Bu yeparxiyada onun rəisi üçün Şəkidə vikari müəyyən edilirdi. Şirvan, Quba, Bakı və Dərbənd əyalətlərindəki erməni-qriqorian kilsələri Şirvan yeparxiyasının tərkibinə daxil edilirdi [15]. Hələ XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazın işğalı prosesində Rusiya imperatoru I Aleksandrın 1809-cu il fərmanı ilə yeni işğal edilmiş ərazilərdəki alban kilsələri erməni katolikosluğuna tabe edilmiş, 1815-ci ildə isə Alban patriarxlığı mitropolitliyə endirilmişdi. 1836-cı il 11 mart Əsasnaməsi ilə isə Qanzasar Alban kilsəsi və tarixi Albaniyanın ərazisində yerləşən digər kilsələr əsasında Eçmiədzin katolikosluğunun Qarabağ və Şamaxı yeparxiyaları yaradıldı. Göründüyü kimi, 1836-cı il 11 mart tarixli Əsasnamə ilə erməni kilsəsinin hüquqları bir qədər məhdudlaşdırılsa da, bu Əsasnamə ilə Alban kilsəsinin müstəqilliyinə də son zərbə vuruldu və Alban kilsəsinə bir rəqib kimi baxan Eçmiədzin erməni katolikosluğu Rusiyanın əli ilə onun ləğvinə nail oldu. Erməni katolikosluğu Alban kilsəsinin ləğvindən sonra onun mülklərinə yiyələndi, tarixi irsini ələ keçirdi. Lakin məsələ bununla da bitmədi, erməni katolikosluğu nail olduğu irsi Azərbaycandan qoparmaq və ona olan hüququnu təsdiq etmək üçün ölkəyə qarşı dini-ideoloji və siyasi mübarizəni genişləndirdi. Çar Rusiyası ilə birgə hərəkət edən Erməni katolikosluğu bu dövrdən başlayaraq əsas diqqətini Azərbaycan xalqına qarşı ərazi iddialarına və etnik təmizləməyə yönəltdi. Beləliklə, Rusiya Şimali Azərbaycanın işğalı zamanı ermənilərin çar ordusuna göstərdikləri xidmət müqabilində işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında – İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində “Erməni vilayəti” adlandırılan ərazi yaratdı və bu ərazini ermənilərə pay verdi. Bununla da ermənilər çar Rusiyasının himayəsi və köməyi ilə Cənubi Qafqazda özlərinə ərazi bazası yaratmış oldular. Bundan sonrakı mərhələdə Rusiya imperiyası tərəfindən İrəvan bölgəsində həyata keçirilən köçürmə siyasəti və inzibati, iqtisadi və siyasi islahatlar bu bölgədə ermənilərin sayının artmasına, onların burada güclənməsinə və bölgənin tamamilə erməniləşdirilməsinə xidmət etmişdir. ƏDƏBİYYAT 1. Российский Государственный Военно-Исторический Архив (РГВИА), ф. ВУА, д. 4377, л. 21 2. РГВИА, ф. 1, оп. 1, ч. 2 а, д. 3742 3. РГВИА, ф. 1, оп. 1, ч. 2 а, д. 3744 4. РГВИА, ф. 35, оп. 5, д. 2488 5. РГВИА, ф. 35, оп. 5, д. 2488 B. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|