Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
45 nümayəndələrinin ağ rəngli qabığı vardır. Yarpaqları yumurtaşəkillidir. Birillik gövdəsi ziyilciksiz, qısa, kiçik tükcüklərdən ibarətdir. Avropanın şimal və cənub zonalarında, Orta Sibir, Şimali Qazaxıstan, Qərbi Tyan-Şan və Qafqaz ərazilərində yayılmışdır. Azərbaycanda Böyük Qafqaz (Qubanın dağ massivi), Kiçik Qafqazın şimalı, mərkəzi, Böyük Qafqazın şərqi, qərbi və Naxçıvan dağlıq ərazilərində yayılmışdır. Sallanan tozağacının tumurcuqlarını qış və erkən yazda (yanvar-mart) toplamaq lazımdır. Budaq və tumurcuqları 3-4 həftə ərzində açıq havada yaxşı qurudulmalıdır. Quruducu şkafda qurutmaq yolverilməzdir. Yarpaqları çardaxda kölgədə, havası tez-tez dəyişilən yerlərdə qurudulmalıdır. Quru havalı yerlərdə saxlamalı, faner yeşiklərdə qablaşdırmalı, efiryağlı olduğundan cibli kisələrdə saxlanılmalıdır. Saxlama müddəti tumurcuqları 2 il, yarpaqlaqları isə 3 ildir. Tumurcuqları dizenfeksiyaedici və sidikqovucu olduğundan bişirməsi böyrək xəstəlikləri, ürək ödemləri və ödqovucu kimi faydalıdır. Tozağacından alınan qatrandan Vişnevski və Wilkinson məlhəmləri hazırlanır. Tozağacı kömüründən isə zəhərlənmələr və meteorizmdə adsorbent kimi işlənən karbolen həbi alınır. Persicaria hydropiper (L.) Spach- (=Polygonum hydropiper L.) – Acı qırmızıbaş subibəri. Birillik ot bitkisi olub, gövdəsi hamar, hündürlüyü 20-50 (70) sm, qırmızımtıl, adətən düzqalxan, əsasından zəif budaqlanan və çox vaxt azacıq buğumlu-əyilmiş olur. Yarpaqları növbəli, uzunsov- neştərvari, itiuclu və ya küt, əsası dar pazşəkilli olmaqla, uzunluğu 3-9 sm, eni isə 0,7-2 sm-dir. Gövdənin sonundakı çiçəkləri qıfaoxşar, pərdəli, qırmızımtıl, silindrik, yuxarı tərəfi hamar olub, kənarları kirpikciklərlə əhatə olunmuşdur. Çiçək yatağı 4-5 ədəd xətti, 3-4 mm uzunluqdadır. 6-8 ədəd erkəkciyi vardır. Meyvələri ikiüzlü qabarıq və ya üçüzlü qara-qonur rəngli, xırda fındıqcıq olmaqla, 2-3 mm uzunluqdadır. İyun-sentyabr ayında çiçəkləyir, avqust-oktyabr aylarında isə meyvələri yetişir. Təzə yarpaqları yandırıcı dada malikdir. Çiçəkləri zərif, yumşaq, sünbüllü və fırçalı olub, 4-6 sm uzunluqdadır. Azərbaycanda Böyük Qafqazın şərqi, qərbi, Kür düzü, Kiçik Qafqazın mərkəzi, cənubu, Naxçıvan və Lənkəran düzənlik-dağlıqlarda yayılmışdır. Bitki çiçəkləmə dövründə torpaqdan 4-5 sm hündür olmaqla, iti alətlə kəsilməlidir. Xammalı nazik qatla sərilməli, çardaxda, yaxşı ventiliyasiyalı yerlərdə və ya 40-50C 0 temperaturda quruducu şkafda qurudulmalıdır. Xammal quru, havalı yerlərdə saxlanılmalıdır. Saxlanılma müddəti 3 ildir. Bitkinin yerüstü hissəsindən ədviyyəli salat, şorba, souslar hazırlanır. Bir dərman bitkisi kimi qədim yunan və romalılara büzücü, malyariya əleyhinə və qankəsici maddə kimi məlum idi. Xalq təbabətində büzücü, ağrıkəsici, hemostatik maddə kimi və bundan başqa böyrək daşlarının, ödem, mədə xoraları, ekzema, astma və tiroid xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir. Yaxşı balverən bitkidir [6]. Polygonum aviculare L. (P. Heterophyllum Lindm.) – Quş qırxbuğumu. Birillik ot bitkisidir. Gövdəsi budaqlanan, düyünlü, adətən sərilən bitkidir. Yarpaqları çoxsaylı, növbəli, ellipsşəkilli və ya neştərşəkilli, bütövkənarlı, uzunluğu 1-3 sm olub, daralaraq qısa saplaqla birləşmişdir. Çiçəkləri kiçik olmaqla, 2-5 ədəd qoltuq tumurcuqları ilə əhatə olunmuşdur. Çiçək yatağı 5 bölümlü, yaşılımtıl olub, kənarları çəhrayı və ya ağ rənglidir. Erkəkciyi 8, dişiciyi qısa sütuncuqlu, az görünən dişicik ağzından ibarətdir. Meyvəsi üçtilli fındıqcıqdır. İyuldan, payızın sonuna qədər çiçəkləyir. Azərbaycanda Böyük Qafqaz (Qubanın dağ massivi), Qobustan, Abşeron, Kür-Araz düzənliyi, Kür düzü, Kiçik Qafqazın mərkəzi, Muğan-Lənkəran düzənliyi, Diabar və Naxçıvan düzənlik-dağlıqlarda yayılmışdır. Yaşayış sahələrinə yaxın yerlərdə, yol boyunca, çöllərdə, bostan və örüşlərdə bitir. Çoxillik yabanı quşdili bitkisi çiçəkləyən dövrdə çiçəkləri və otu toplanılır və keyfiyyətli dərman bitki xammalı kimi istifadə edilir. Çiçəklərini yay ayında toplamaq lazımdır. Gövdə çiçək və yarpaqları iti oraqla torpaqdan 4-5 sm hündürlüyündə toplanılır. Xammal yaxşı ventiliyasiyalı yerlərdə nazik qatla sərilməli və ya 40-50 0 C temperaturda quruducu şkafda qurudulmalıdır. Qaranlıq və yaxşı havalı yerlərdə stellaj və yeşiklərdə saxlanılmalıdır. Saxlanılma müddəti 3 ildir. Quşdili sidikqovucu, iltihabsorucu, büzücü, möhkəmləndirici, qankəsici və ödqovucu təsir göstərir. İshalla müşayət olunan enterkolitdə təyin edilir. Quşdili xüsusilə böyrək və sidik yolu, nefrit, pielonefrit, sistit qastrit, qaraciyər, ödyolu (öddaşı), iltihab etiologiyalı ginekoloji xəstəliklərdə, sonsuzluqda, podaqra, vərəm, malyariya, difteriya, raxit və diatez xəstəliklərdə tətbiq edilir. 46 Qanaxmalarda (mədə-bağırsaq, böyrək, ağciyər və uşaqlıq) və öskürəklə müşayət olunan ağciyər xəstəliklərində tətbiq edilir. Böyrək və öddaşı xəstəliklərində tətbiq edilən tərkiblərə daxildir: -2-3 xörək qaşığı bitkini 2 stəkan qaynanmış soyuq suda qaynayana qədər qızdırmaq lazımdır (sutqalıq doza). Yaz və payızda profilaktik məqsədlə hər gün 2-3 dəfə, hər dəfə bir fincan qəbul etmək olar. Müalicə kursu bir neçə həftədir. İshal zamanı gündə 3 fincan qəbul etmək məsləhətdir. Bundan başqa revmatizm, podaqra, sidik yolu və böyrək xəstəliklərində, sidik tutulmalarında, babasildə, xaricə dəri səpkilərində, çətin sağalan yaralarda (trofik yara) tətbiq olunur. Bitkinin dəmləməsindən böyrək konkrimentlərinin tökülməsində və iltihabi proseslərdə tətbiq edilir. Centaurea cyanus L. – Əkin güləvəri (Göyçiçək-peyğəmbərçiçəyi). Birillik və ya ikiillik nazik ox və ya milşəkilli ot bitkisi olub, düz kökləri, topaşəkilli tükcüklü gövdəsi olmaqla, hündürlüyü 30- 80 sm-ə bərabərdir. Kök üstündə olan yarpaqları bozumtul-yaşıl rəngli, topaşəkilli-tükcüklü, gövdə yarpaqları iridişcikli, üst yarpaqları bütövkənarlı, oturaq və xətti quruluşludur. Gövdənin sonunda yerləşən çiçək səbəti yaxşı inkişaf edir. Çiçək səbəti yarpaqlarla bir-birini kirəmitvari əhatə edir. Çiçək yatağı yastı, uzun qılçıqlardan ibarətdir. Kənar çiçəkləri cinsiyyətsiz, göyümtül, qıfabənzər, beşbölümlü olub, uzunluğu 2 sm-ə qədərdir. Boruşəkilli (daxili) çiçəkləri ikicinsli, göyümtül- bənövşəyi, olub, uzunluğu 1 sm-ə qədərdir. Azərbaycanda Abşeron, Böyük Kiçik Qafqazın şimalı, mərkəzi, Naxçıvan və Lənkəran dağlıq ərazilərində yayılmışdır. Meşə və meşə-çöl zonalarında, buğda və digər taxıl bitkilərinin (payızlıq və yazlıq) əkin yerlərində və zibilli yerlərdə bitir. Birillik ot bitkisi olan yabanı peyğəmbərçiçəyinin boruşəkilli çiçəkləri toplanılır və keyfiyyətli dərman bitki xammalı kimi istifadə edilir. Çoxillik yabanı və mədəni şəraitdə əkilən göyçiçəyin yaz və ya payız aylarında kök və gövdələri toplanılır. Qurudulma tez bir zamanda kölgədə, çiçəklərin qalınlığı 1-2 sm olmaqla, kağız üzərində sərilməklə aparılmalıdır. Qurudulma günəş altında aparılarsa, xammalın rəngi avazıyır və keyfiyyəti aşağı düşür. Quruducu şkafda 50- 60°С temperaturda qurudulmalıdır. Bu halda quru xammalın çıxım faizi 20% olur. Havası dəyişilən qaranlıq yerlərdə stellaj və yeşiklərdə saxlanılmalıdır. Saxlanılma müddəti 2 ildir. Centaurea cyanus L. – Əkin güləvəri (göyçiçək, peyğəmbərçiçəyi) Bitkinin kənar çiçəkləri istifadə edilir. Sidikçıxarıcı yolların xəstəliklərində, xüsusən qlomerulonefrit (böyrək parenximasını qıcıqlandırmır) xəstəliyinin müalicəsində tətbiq edilir. Bitkinin çiçəkləri sidikqovucu çayın tərkibində olur. Göyçiçəyin tərkibində acı qlikozidlər vardır ki, bu qaraciyər xəstəliklərinə ödqovucu və spazmolotik təsir göstərir. Tibb praktikasında dəmləməsi və ekstraktı nefrit, sistit, uretrit xəstəliklərində sidikqovucu, qaraciyər və ödyolları xəstəliklərində ödqovucu, difteriyada öskürəyə qarşı, əsəb və mədə xəstəliklərində, uşaqlarda ishal və uşaqlıq Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|