Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №7 (80) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №7 (80)

87 
 
vegetasiyalı bitkilərə aiddirlər. Onlar payızlıq buğda əkinlərindəki alaq bitkiliyinin əsasını təşkil 
edirlər [1, s. 57-60]. 
Muxtar  respublikanın  taxıl  bitkilərinin  alaqlarını  ilk  dəfə  L.İ.Prilipko  1939-cu  ildə  öyrənmişdir. 
O,  qeyd  edirdi  ki,  alaq  bitkiləri  20-30%  məhsul  itkisinə  səbəb  olur.  Müəllif  muxtar  respublika 
şəraitində 110 növ alaq bitkisi göstərir ki, bunun da 35,4% çoxillik və ikiillik, qalanları isə birillik 
bitkilərdir [7, s. 154-160].  
 
Apardığımız  tədqiqatlara  əsasən  muxtar  respublikanın  payızlıq  buğda  sahələrində  daha  çox 
Avena  fatua  L.-  Boş  vələmir,  Polygonum  aviculare  L.  -  Quş  qırxbuğumu,  Lolium  temullentum  L.  - 
Məstedici  quramit,  Raphanus  raphanistrum  L.  -  Çöl  turpcası,  Chenopodium  album  L.-  Ağımtıl  tərə, 
Chenopodium  botrys  L.-  İyli  tərə,  Chenopodium  foliosum  Aschers  L.  -  Yarpaqlı  tərə,  Chenopodium 
polyspermum L. -  Çoxtoxumlu tərə, Chenopodium urbicum L. - Şəhər tərəsi, Setaria viridis (L.) Beauv. 
-  Yaşıl  qıllıca,  Setaria  italica  (L.)  Beauv.  -  İtaliya  qıllıcası,  Chondrilla  juncea  L.  -  Cığvari  singilə, 
Amaranthus retroflexus L. - Qara pəncər, Amaranthus albus L. - Ağ pəncər, Vaccaria hispanica (Mill.) 
Rauschert  -  İspan  vakkariyası,  Thlaspi  huetii  Boiss.  -  Huys  yarğanotu,  Thlaspi  arvense  L.-  Çöl 
yarğanotu,  Bromus  arvensis  L.  -  Çöl  tonqalotu,  Equisetum  arvense  L.  (E.boreale  Bonq.)-  Çöl 
qatırquyruğu,  Capsella  bursa-  pastoris  (L.)  Medik.-  Adi  quşəppəyi,  Papaver  macrostomum  Boiss.  & 
Huet. - İriqutucuqlu lalə, Roemeria hybrida (L.) DC. - Hibrid romeriya, Roemeria refracta DC. - Əyrim 
romeriya,  Centaurea cyanus  L.  -  Əkin  güləvəri (Göyçiçək),  Sinapis arvensis  L.-  Çöl istiotu,    Adonis 
aestivalis  L.  -  Yay  xoruzgülü,  Senecio  vernalis  Waldst.  &  Kit.-  Yaz  xaçgülü,  Lathyrus  aphaca  L.- 
Azyarpaq  gülülcə,  Lathyrus  chloranthus  Boiss.-  Sarı-göy  gülülcə,  Lathyrus  hirsutus  L.  –  Kələ-kötür 
gülülcə, Lathyrus miniatus Bieb. Ex Stev.- Kiçik gülülcə, Turgenia latifolia (L.) Hoffm. - Enliyarpaq 
turgen,  Anchusa  azurea  Mill.  (A.  İtalica  Retz)  -  İtaliya  anxuzası,  Lotus  corniculatus  L.-  Buynyuzlu 
qurdotu,  Agrostemma  githago  D.  –  Əkin  aqrostemması,    Cichorium  inthbus  L.  -  Adi  kasnı,  Fumaria 
schleicheri Soy. Willem. - Şleyxer şahtərəsi, Fumaria vaillantii Loisel. - Vaylant şahtərəsi, Hyoscyamus 
niger  L.  -  Qara batbat,  Acroptilon repens  (L.)  DC.  - Sürünən  kəkrə,  Lepidium campestre  (L.) R.Br.  - 
Əkin bozalağı, Lepidium draba L. - Yastıqotu bozalağı,  Cerinthe minor L. - Kiçik qovotu, Melilotus 
officinalis (L.) Pall.  - Dərman xəşənbülü,  Melilotus albus  Medik. -  Ağ xəşənbül,   Descurainia sophia 
(L.) Webb. Ex Prantl. - Sofiya dekurani, Taraxacum officinale Wigg. - Dərman zəncirotu, Vicia varia 
Host. (V. Dasicarpa Ten.) - Ala lərğə,   Vicia variabilis Freyn & Sint. - Dəyişkən lərğə, Vicia hirsuta 
(L.) S.F.Gray (Ervum hirsutum L.) - Tükcüklü lərgə və sairə alaqlara rast gəlinir. 
Bütün  yuxarıda  şərh  olunanların  vacibliyini  nəzərə  alıb  tədqiqatlarımızda  herbisidlərin  
payızlıq buğdanın məhsuldarlıq elementlərinə təsirini öyrənmək məqsədi ilə 30  müxtəlif mənşəli 
bərk və yumşaq buğda hibrid nümunələrini tədqiqat işinə daxil etmişik. Bu istiqamətdə təcrübələr 
aşağıda  göstərilən  sxemdə  qoyulmuşdur.  Nəzarət  variantında  sort  nümunələrinə  herbisid 
verilməmişdir.  Təcrübə  variantında  isə  alaqları  məhv  etmək  məqsədi  ilə  herbisid  (Hektafermin) 
verilmişdir.  Herbisid  yazda,  küləksiz  havada,  10  litr  suya  160  ml  olmaq  şərti  ilə,  havanın 
temperaturu 16-18C
0
 olduqda, çiləyici vasitəsi ilə çilənmişdir. 
 
Təcrübə  yerinin  dincə  qoyulmuş  torpaq  olmasına  baxmayaraq  sahədə  qarışıq  alaq  tipi 
qeydə alınmışdır. Bu da alaqların daha çox suvarma suları ilə gəlməsini göstərir. 
Naxçıvan MR şəraitində herbisid çilənmiş variantda bütün sort nümunələrində məhsuldarlığın 
yüksəldiyi  müşahidə  olunmuşdur.    Bərk  buğda  hibrid  nümunələrində  məhsuldarlıq  artımı  nəzarət 
variantı  ilə  müqayisədə  hər  hektardan  orta  hesabla  14,9  s/ha  və  ya  48,9%;  Yumşaq  buğda  hibrid 
nümunələrdə isə  hektardan orta hesabla 15,8 s/ha və ya 50,4%  artım qeydə alınmışdır.  
Herbisid  verilmiş  variantda  məhsuldarlığın  belə  çox  yüksəlməsinin  səbəbini  qida 
elementlərinin çox hissəsinin alaqlar tərəfindən mənimsənilməməsi ilə izah etmək olar.   
 
Herbisid  bitkilərin  sünbül  elementlərinə  də  təsir  edərək  onların  yüksəlməsinə  səbəb 
olmuşdur. Belə ki, nəzarət variantı ilə müqayisədə sünbüldəki dənin sayı 26%, sünbüldəki dənin 
kütləsini  37,1%,  1000  dənin  kütləsi  siə  8,7%  artmışdır.  Faiz  artımı  ilə  ən  aşağı  göstərici  1000 
dənin kütləsində qeydə alınmışdır ki, bu da həmin əlamət göstəricisinin şəraitdən asılı olaraq az 
dəyişkən olduğunu bir daha sübut etmiş olur. 
 

---

88 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Behruz  S.V.  Təbriz  ətrafı  regilnlarda  payızlıq  buğda  əkinlərindəki  alaqbitkilərinin  bioloji 
xüsusiyyətləri // AMEA-nın Məruzələri, 2003, №1-2, s. 57-60 
2.
 
Talıbov T.H., İbrahimov Ə.Ş. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri (ali 
sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitkilər) Əcəmi, NPB, 2008, 364  s. 
3.
 
Бегляров  Г.А.,  Смирнов  А.А.,  Баталова  Г.С.  Химическая  и  биологическая  защита 
растений. М., Колос, 1983, 351 с. 
4.
 
Воробьев С.А., Буров И.Д., и Куликов А.М. Земледелие. М., Колос, 1977, 480 с. 
5.
 
Заев  П.П.,  Коротков  А.А.,  Федосеева  М.П.  Общее  земледелие  с  почвоведением.  Л.: 
Колос, 1978, 416 с. 
6.
 
Ибрагимов  А.Ш.  Растительность  Нахчыванской  Автономной  Республики  и  ее 
народнохозяйственное значение. Баку, Элм, 2005, 236 с.  
7.
 
Прилипко  Л.И.  Растительное  отношения  в  Нахичеванской  АССР.  Баку,  Изд-во  АзФАН 
СССР, 1939, т. 7, 196 с.   
ABSTRACT 
Perviz Fetullayev 
The main weeds of winter crops  wheat and their control 
Winter  wheat  (soft  and  durum  wheat)  is  one  of  the  main  crops  on  the  irrigated  lands  of  the 
autonomous republic. On the wheat fields littered with poor and delayed to the autumn sowing tillage 
may appear in a large number of seedlings and rosettes and wintering perennial weeds. With intensive 
technologies,  especially  due  to  the  increased  use  of  mineral  and  organic  fertilizers  is  increasing 
infestation  of  arable  land,  especially  under  irrigation.  A  special  role  in  the  cultivation  of  winter 
technology should be given to agro-technical means of weed control. In order to winter crops was less 
weeds, except agricultural practices, the need for herbicides. winter wheat Herbicide HEKTAFERMIN 
in experiments to provide the best development of plants and the highest grain yield. Adding herbicide 
dramatically reduces the number of weeds and improves the yield of winter wheat. Since, at the same 
time elevating the elements of productivity (the number of grains per ear, grain weight of ear and weight 
of 1000 grains). And this leads to an increase in yield of about 15-20%. 
РЕЗЮМЕ 
Парвиз Фатуллаев 
Oсновные сорные растения посевов озимой пшеницы и меры борьбы с ними 
Озимая  пшеница  (мягкая  и  твердая  пшеница)  является  одной  из  основных зерновых 
культур  на  орошаемых  землях  автономной  республики.  На  засоренных  пшеничных  полях 
при  плохой  и  несвоевременной  до  посевной  обработке  почвы  осенью  могут  появиться  в 
большом количестве всходы и розетки многолетних и зимующих сорняков. При интенсивной 
технологи,  особенно  в  связи  с  увеличением  применения  минеральных  и  органических 
удобрений  увеличивается  засоренность  пахотных  земель,  особенно,  в  условиях  орошения. 
Особая  роль  в  технологии  возделывания  озимых  должна  отводиться  агротехническим 
средствам  борьбы  с  сорняками.  Чтобы  в  посевах  озимых  было  меньше  сорняков,  кроме 
агротехнических  приемов,  необходимо  внесение  гербицидов.  Обработка  посевов  озимой 
пшеницы  гербицидом  HEKTAFERMIN  в  опытах  обеспечила  лучшее  развитие  растений  и 
наибольший  урожай  зерна.  Внесение  гербицида  резко  снижает  численность  сорняков  и 
повышает  урожай  озимой  пшеницы.  Так  как,  при  этом  повышались  показатели  элементы 
урожайности  (число  зерен  в  колосе,  масса  зерна  с  колоса  и  масса  1000  зерен).  И  это 
приводила к повышению урожайности примерно на 15-20 %. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  noyabr  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 03) 
Məqaləni çapa təqdim etdi: Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  
M. Piriyev 
 
 

---