Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
76 və onları birləşdirən yollar üzərində yerləşən qəsəbə, kənd, şəhər, mənzil, qəryə, körpü və s. barədə məlumat vermişdir. Birinci səyahət zamanı diqqəti cəlb edən hadisələrdən biri də səyyahın Təbriz xanı Kəlbalı və digər xanlara karvanların yenidən Ərzuruma gəlməsi ilə bağlı namə aparması olmuşdur. Müxtəlif qalalar barədə ətraflı məlumat verən E.Çələbi Azərbaycana ilk səyahəti zamanı Həsənqala, Xınıs, Ziyaəddin, Şoşik, Maku, Qarabağlar, Naxçıvan, Mərənd, Təbriz, Marağa, Ərdəbil, Xoy, Rəvan, Gəncə, Şəki, Niyazabad, Şamaxı, Bakı, Şaburan, Dəmirqapı xətti üzrə hərəkət etmiş[7, 20-21], sonra Gürcüstandan Rəvana, oradan isə Ərzuruma qayıtmışdır. 1646-cı ilin əvvəllərində Dəftərdarzadə Mehmed paşa Ərzurum bəylərbəyi təyin edildikdən sonra Evliya Çələbi də müəzzin və müsahib kimi onun məiyyəti arasında Ərzuruma gəlmiş və oradan Səfəvi valilərinin yanına elçi göndərilmişdir. Bu səfərin səbəbi sərhəddə baş verən hadisələrlə bağlı olmuşdur. Səfəvi-Osmanlı arasında uzun illər davam edən hərbi əməliyyatlardan sonra 3 gün davam edən danışıqlar nəticəsində Qəsri-Şirində sülh sazişi (1639) imzalanmış və Osmanlı-Səfəvi müharibəsinə son qoyulmuşdur. Bu iki dövlət arasında sərhəd ərazilərini müəyyən edən müqaviləyə əsasən, Səfəvilər Van və Qars qalaları, Axalsıka hücum etməyəcəklərinə dair təminat versələr də, Azərbaycanın qərbindəki Maku, Qotur və Mağazburd qalalarının dağıdılması nəzərdə tutulurdu [ 1, 263]. Lakinbununla yanaşı,müqavilə şərtlərinin pozulması halları baş vermiş və bu vəziyyət sərhəd valiləri tərəfindən nizamlanmışdır. Evliya Çələbinin elçi təyin edilməsi də belə bir hadisə ilə bağlı olmuşdur. Belə ki, Ərzurum bəylərbəyliyi daxilində olub sərhəd məntəqəsində yerləşən Şoşik (Bəyazid) qalasının hakimi, Osmanlı təbəəsi Mustafa sərhədi pozaraq Rəvan ərazisində qəsəbə və kəndləri talan etmişdir. Bu səbəbdən Araz çayının qarşısında, dağlar arasında yerləşən Şoşik qalası bəyinin üsyan qaldırması və Rəvan qalası nahiyəsində bəzi yerləri talaması nəticəsində Rəvan xanı Əli xanın oğlu Gəncəli xan tərəfindən namə və elçilər göndərilərək divanda Şoşik bəyindən şikayət ərizələri oxunmuş, divan əhli müşavirə etmiş və səfərə qərar verilmişdir. Bütün Ərzurum sancaqlarında olan mirlivaları, zəamət və timar sahibləri və hər qalanın əsgərlərinin yarısı əmrlə səfərə dəvət olunmuşdur.Yaranmış gərginliyin aradan qaldırılması məqsədi ilə Ərzurum bəylərbəyi Dəftərdarzadə Mehmed paşa Şoşik hakiminin cəzalandırılması üçün yetmiş altı minlik əsgər toplamış və Tortum paşası Seydi Əhməd paşanın başçılığı altında Şoşik qalasına göndərmişdir.Bu qərar Mustafanın Maku qalasında gizlənməsinə səbəb olmuşdur. E.Çələbi bildirirdi ki, “Əcəm elçiləri bu dərya misalı əsgəri görüb Şoşik bəyindən şikayət etdiklərinə peşman oldular və ... qorxuya düşdülər” [7, 32]. Rumun qəhqəhəsi – Həsənabad qalasını vəsf edən E.Çələbi bu qalanı “... tarixində Azərbaycan hakimi (Ağqoyunlu hökmdarı) Uzun Həsən Əbülfəthin (Osmanlı sultanı Fateh Sultan Mehmed) xofundan yenidən bina etmişdir”və“Ərzurum əyalətində Pasin sancağı bəyinin taxtıdır” [7, 32, 33]kimi xarakterizə etmişdir. Altı zəamət, 325 timar sahibi, alaybəyi, çəribaşı və yüzbaşısı vardır. Pasin çölünün şimal hissəsində yerləşən bu qalada düzdar, imam və müəzzindən başqa kimsə olmamışdır. Qalanın ətraf çevrəsinin uzunluğunun 6 min addım olduğunu bildirən E.Çələbi onu bəyaz ququ quşuna bənzətmişdir. Onun Ərzurum qapısı qərb, şərq qapısı isə Qars yoluna açılmış, İlıca qapısı, Uğrun qapısı bağlanmışdır. Qala doqquz məhəllə və doqquz mehrabdan ibarətdir. Yığcam bazarları, altı məktəbi, çox şücaətli və adlı-sanlı xalqı vardır. Qışı şiddətli soyuq keçsə də, taxıl məhsulları bol və bərəkətlidir [7, 33, 34].Qaladan təxminən altı saatlıq məsafədə “Əzəmətli Çoban körpüsü” yerləşmişdir. Buradan təxminən bir günlük məsafədə yerləşən Xınıs qalası “... Azərbaycan hökmdarlarından Uzun Həsənin əmisi Şah Şahpurun binasıdır”, yüksək təpə üzərində yalçın qayada dördgüşəli, mətin bir Şəddadi qalasıdır [7, 35]. Xınıs qalasından təxminən yarım günlük məsafədəZiyaəddin qalası yerləşmişdir. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin oğlu Ziyaəddin tərəfindən inşa edildiyi güman edilən bu qalanın adı dəyişikliyə məruz qalaraq, Diyadin qalası kimi də adlandırılmışdır. Müasir dövrdə Türkiyədə Ağrı vilayətinə bağlı bir rayondur [7, 133].O, Azərbaycan torpağında yalçın qaya üzərində uzunsov, dördguşəli möhkəm qala və səddir [7, 36].Qala 1534-cü ildə Sultan Qanuni Süleymanın Vanı fəthi zamanı tutulsa da, sonradan Səfəvilər onu qaytarmışlar. 1548-ci ildə isə o, yenidən Osmanlı idarəçiliyinə keçmişdir [7, 133]. Ərzurum torpağında ... sancağının hüdudunda yerləşmişdir. Daşlıq yer olduğundan Evliya Çələbi qalanın çox da abad yer olmadığını bildirmişdir. 77 Evliya Çələbi üç qala – Ziyaəddin, Avnik və Şoşik qalalarının inşasının Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin oğlu Ziyaəddinin adı ilə bağlı olduğunu bildirmişdir. Hər üç qala öz möhtəşəmliyi ilə fərqlənmişdir. Müəllif qalaların abad olmaması barədə məlumat vermişdir. E.Çələbi Araz çayı ilə Van dəryasının kənarı və Ziyaəddin qalasının yaxınlığında yerləşən Ərciş qalası və bu qaladan təxminən 9 saatlıq məsafədə Ziyaəddin tərəfindən inşa olunmuş, lakin sonradan Sultan Süleymanın hakimiyyətini tanımış yüksək qaya üzərində ucalan dördguşəli Avnik qalasını vəsf etmişdir [7, 36]. O, Ərcişin daşlıq bir yer və o qədər də abad olmadığını qeyd edərək, buradan 9 saatlıq məsafədə yerləşdiyini Avnik qalasına çatmağın mümkün olduğunu göstərmişdir. Başı göylərə yüksələn yalçın qayanın zirvəsində yerləşən dördguşəli Şoşik (Bəyazid) qalasını E.Çələbi “yaramaz” qala adlandırmışdır. Osmanlı ordusu Şoşik qalasına yaxınlaşaraq onu mühasirəyə almış, lakin qaladan açılan top atəşi nəticəsində yetmiş insanın həlak olduğu, nəticədə Seydi Əhməd paşanın şəxsən ordunu səfərbərliyə alması və şahi toplardan qalanın atəşə tutulması, bir günlük döyüşdən sonra qala əhalisinin bayraqları qaldırması döyüşün gedişini həll etmiş oldu. Qaladan çıxan yeddi kürd bəyinin verdiyi məlumata əsasən, hadisələrin bu səviyyəyə çatmasına səbəb olan “Mustafa bəy qaladan hiylə kəməndi ilə enərək Əcəmə fərar etmişdir”. Sərdar Əhməd paşa bu məlumata inanmamış, Şoşik bəyinin ələ keçirilməsi məqsədilə adamlar göndərmiş və bir göydolaq tülüngü cəsus tapılmış və o “Şoşik bəyi ... Maku qalasına gəlib Əcəm xanına qonşu düşmüş, həmin qalada məhbusdur” demişdir. Baqi paşa, Kətağaç paşa, Dəli-Dilavər paşa Malazgird bəyi Məhəmməd bəy və üç min əsgərlə birlikdə Maku qalasında Şoşik bəyi axtarmaq məqsədilə 8 saat dağ-daşı aşaraq Təhmuraz günbəzi adlanan ərazi, oradan 7 saatlıq bir məsafədə Şah gədiyi, buradan isə 2 saatlıq məsafədə Maku qalasına çatmışlar [7, 36, 37]. Evliya Çələbi Makunun Ənuşiravan binası kimi tanındığını göstərmişdir. 1534-cü ildə qalanın Mahmudi bəyinə hədiyyə olunması, Qızılbaşların buranı hiylə ilə ələ keçirməsi və 1639-cu ildə Bağdadın fatehi Murad xanın baş vəziri-əzəmi Kamankeş Qara Mustafa paşa tərəfindən fəth olunması haqqında məlumat verən E.Çələbi baş vəziri-əzəmi hələ Diyarbəkir valisi olan Mələk Əhməd paşa ilə Dərn və Dərtənkə getmələri, Ali-Osman vilayətlərinin hüdudlarının müəyyən edilməsi məqsədi ilə sülh bağlanması, sülhün şərtlərindən biri kimi Zalım Əhməd qalasının dağıdılması, Van sərhəddində yerləşən Qotur qalasının xaraba qoyulması, Rəvan yaxınlığındakı Maku qalasının da Osmanlı tərəfindən dağıdılması və əhalisinin Malazgirddə yerləşdirilməsini bildirmişdir [7, 38]. Maku qalasını xarakterizə edən Çələbi onu “qüdrətli əl ilə inşa olunmuş bir Qəhqəhə qalası” kimi dəyərləndirmiş, Ali-Osmandakı Van, Mardin, Şəbin Qarahisar, Afyon Qarahisar, Adilcəvaz, Tokat və Amasiya qalaları ilə müqayisə etmişdir. E.Çələbi Makunu “zəncəf ütüsünün mərməri” kimi incə belli, başı asimana dayanan, çay kənarında yerləşən alınmaz bir qala kimi təsvir etmişdir. Tikildikdən sonra Qəhqəhə qalası kimi möhtəşəm bir qala olacağı güman edilən Maku qalası Rəvan xanlığının hökmü altında olmuşdur. Buradan Mustafa bəyi Seydi Əhməd paşaya, o isə bəyi 7 gündən sonra Xınıslı qalasında Ərzurum vəziri Məhəmməd paşaya təslim etmişdir. Bəy qətlə yetirilməsə də, əmlakı əlindən alınmış, qalası isə Malazgird bəyi Məhəmməd bəyə verilmişdir. Bu zaman Evliya Çələbi Təbriz xanı Kəlbalı xan və daha bir neçə xana çatdırılacaq namələr alması və Səfəvi elçisi ilə birlikdə Təbrizə yola düşməsini bildirmişdir. Məktubda Məhəmməd paşa Kəlbalı xandan karvanların Ərzuruma təkrar dönməsini xahiş etmişdir. Bu, sərhədboyu ərazilərdə yaranan gərginliyin karvanların fəaliyyətinə mane olması və ticarətə əngəl yaratması ilə əlaqədar idi. Çələbinin apardığı məktub əslində, qarşı tərəfə Osmanlının sülhə riayət etməsi ilə yanaşı, onun xoş məramla gəlməsi, sülhü pozaçaq hərəkətlərə yol verilməyəcəyi ilə bərabər, Səfəvi sərhəd valilərinə də bir xəbərdarlıq xarakteri daşımışdır. Təbriz xanının elçisi Seyf Əli xana tapşırılan E.Çələbi buradan Naxçıvan və Rəvan tərəfə rəvan olmuşdur. Avnik və Şoşik qalalarının tabeliyində olan Yaylaçıq qəryəsi, Barutxana mənzili, Düşqaya qəsəbəsi və Çağla Qurna mənzilini keçən Çələbi Şahrux ibn Timur xanın bina etdiyi və Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsənin hökmü altına keçən Qarış (Qərşi) qalasına çatmışdır. Dördkünc şəklində daş özül üzərində inşa olunan və Fərahabad qalasına bənzəyən Qarış (Qərşi) qalasını müəllif şahin və çalağan yuvasına oxşar bir can Azərbaycan qalası adlandırmışdır [7, 39]. Əvvəllər qədim şəhər və qalanın yerləşdiyi bu ərazinin indi bir o qədər də abad olmaması diqqətə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|