Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
70 Bu planın 6-cı bəndi isə tamamilə Naxçıvanın işğalına aid idi (13, s. 87; 7, s. 107). Ermənilərin yeni torpaqlarda məskunlaşmaq üçün əvvəldən nəzərdə tutduğu bu planlar Rusiya çarının maraqlarını təmin edirdi. Yəni bu siyasətdə Rusiya üçün lazım olan alətlərdən biri də ermənilər idi. Rusiya 1722-ci il avqustun 23-də heç bir müqavimət görmədən Dərbənd şəhərini tutmaqla Xəzərsahili vilayətlərin işğalına başladı. 1723-cü il iyulun 21-də rus donanması Bakı limanına daxil oldu. Ciddi müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Bakı qarnizonu çoxsaylı orduya və hərbi texnikaya malik olan düşmən hücumuna tab gətirmədi və bombardman nəticəsində şəhərdə baş verəcək yanğının, tələfatın qarşısını almaq məqsədilə qalanı yadelli işğalçılara təslim etməyə məcbur oldu. Beləliklə, 1722-1723-cü illərdə Azərbaycanın Xəzərboyu əyalətləri Rusiya tərəfindən işğal edildi. Lakin osmanlılarla müharibəyə girişmək istəməyən Rusiya tərəfi bir qədər götür-qoy etdikdən sonra Osmanlı imperiyasına bu bölgəni bölüşdürmək barədə müqavilə bağlamağı təklif etdi. Uzun danışıqlar və mübahisələrdən sonra tərəflər Səfəvi irsini bölüşdürmək barədə razılığa gəldilər. 1724-cü il iyulun 12-də İstanbulda Rusiya ilə müqavilə imzalandı. Həmin müqaviləyə əsasən Osmanlı tərəfı Rusiyanın işğal etdiyi Xəzərboyu əyalətləri "Səfəvilər dövləti tərəfindən Rusiyaya güzəşt edilmiş kimi" təsdiq etdi. Rusiya tərəfı isə öz növbəsində Osmanlı tərəfindən Qərbi Qafqazın və Cənubi Azərbaycanın işğalına etiraz etməyəcəyini bildirdi (15, s. 330, 333). Müqavilədən sonra Səfəvilər dövlətinin ərazisi Rusiya və Osmanlı dövlətləri tərəfindən bölündü. Göründüyü kimi, XVIII əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində az bir qism Səfəvi torpaqları (Astarabad, Mazandaran və Gilanın bir hissəsi) istisna olmaqla, Azərbaycanın Xəzərsahili vilayətləri Rusiya, digər əraziləri Osmanlı dövləti tərəfindən işğal edildi. Bu zaman Naxçıvan Osmanlı imperiyasının tutduğu əraziyə daxil idi. Qeyd edək ki, hər iki dövlətin Səfəvi torpaqlarını bölüşdürməsində əsas məqsədlərindən biri bu torpaqlara sahib olmaq idisə, digəri daha gəlirli sahə olan ticarət yollarına nəzarəti əldə etmək idi. Bu zaman Naxçıvan ticarət əlaqələrinin və yollarının əhəmiyyəti baxımından hər iki dövlətin diqqətini çəkməyə bilməzdi. Yalnız Xəzərsahili vilayətləri tutması o demək deyildi ki, Rusiyanın Naxçıvan bölgəsini də işğal etmək istəyi olmamışdır. Bu zaman ermənilərin I Pyotra təqdim etdiyi işğal planından da aydın görünür ki, Rusiya tərəfindən tutulması planlaşdırılan yerlərdən biri də Naxçıvan olmuşdur. Lakin onsuz da uzun sürməyən bu işğal müddətində Rusiya bu planın həllinə tam nail ola bilməmişdi. Amma osmanlılar tərəfindən tutulan Azərbaycan bölgələrində Osmanlı dövləti əleyhinə çıxışların baş verməsində qeyri-müsəlmanların, xüsusilə ermənilərin əsas yer tutması özü də Rusiyanın işğal siyasətinin bir hissəsi idi. Bu haqda İ.P.Petruşevski göstərir ki, İstanbul sülhündən sonra Osmanlı hakimiyyəti altına düşmüş Cənubi Qafqazın xristian rayonlarında (əsərdə gürcülər yaşadığı ərazilər də nəzərdə tutulmuşdur) işğalçılara qarşı üsyanlar baş verdmişdi. Müəllif yazır ki, Davud bəyin rəhbərliyi ilə üsyankar ermənilər uzun müddət türk qoşunlarına qarşı Qafqazın, o cümlədən də sonradan məskunlaşdıqları Zəngəzur və Naxçıvan vilayətinin (burada ancaq Əylisin adı çəkilmişdir) çətin keçilən dağ dərələrində mübarizə aparmışlar. Hətta onlar 1730-cu ildə Ordubadda Osmanlı paşasını öldürmüş və buradakı türk qoşunları dağılmışdır (14, s. 333-334). Xristianların Osmanlı idarəçiliyinə qarşı üsyanları onların Rusiyanın işğal siyasətini açıq şəkildə dəstəklədiyini göstəriridi. XVIII əsrin birinci yarısında Rusiyanın Xəzəryanı vilayətlərdə hakimiyyəti 1735-ci ilədək, yəni Nadir xanın Gəncədə bağladığı müqavilə ilə sona çatdı. Bu zaman Naxçıvan Rusiya tərəfindən işğal edilməsə də, digər Azərbaycan bölgələri kimi buranın da ələ keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Rəşt muqaviləsi (1732) və Gəncə traktatını imzaladıqdan (1735) sonra Rusiya Хəzərsahili vilayətləri Səfəvilər dövlətinə, yəni Nadir xana qaytardı. Bundan sonra Rusiya Qafqazda istеhkam хətlərini tikməyə başladı (4, s. 16). 1747-ci ildə Nadir şahın süi-qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra Azərbaycanda yaranan xanlıqlardan biri də Naxçıvan xanlığı idi. Nadir şahın hakimiyyəti illərində yerli əhali o qədər çətinliklərə məruz qalmışdı ki, yeni yaranan xanlıqlar əhali arasında inamla qarşılanırdı. Lakin bu torpaqları işğal etmək istəyən qonşu Rusiya, İran və Osmanlı dövlətləri onların bir-birilə qarşıdurmasından istifadə edib öz planlarını həyata keçirməyə çalışırdılar. XVIII əsrin ikinci yarısında, xanlıqların hakimiyyəti dövründə yenə də Rusiyanın Qafqaz siyasəti davam etməkdə idi. Bildiyimiz kimi, Nadirin ölümündən sönra Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan Ağa Həsəni hakimiyyətdən salıb özünü Naxçıvan xanlığının müstəqil hakimi elan etdi. Naxçıvan xanlığı 71 iqtisadi və hərbi imkanlarına görə, digər xanlıqlardan o qədər də fərqlənmirdi. Öz hakimiyyətini gücləndirmək və işğalçılardan müdafiə olunmaq üçün Heydərqulu xan daha qüdrətli sayılan xanlıqlara arxalanmaq qərarına gəldi. Bu məqsədlə XVIII əsrin 50-ci illərində o, Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanla görüşdü. 1752-ci ildə Qarabağ xanının ən güclü rəqiblərindən sayılan Şəki xanına qarşı yürüşdə gəncəli Şahverdi xan, qaradağlı Qasım xan, irəvanlı Hüseyn xan, xoylu Əhməd xan ilə birlikdə Heydərqulu xan da iştirak edirdi. Bu hücum məğlubiyyətlə bitdikdən sonra Heydərqulu xan Naxçıvana qayıdaraq xanlığı möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Onun ölümündən sonra (1763/64) Naxçıvan xanlığı nisbətən zəiflədi. 1764-cü ildən, 1768- ci il istisna olmaqla, 1769-cu ilədək Heydərqulu xanın oğlanları Hacı Məhəmməd xan və Rəhim xan Naxcıvan xanı olmuşlar. 1768-ci ildə Heydərqulu xanın oğlu Şukrullah xan Naxcıvan xanlığını idarə etmiş və 1770-ci ildə yenidən hakimiyyəti ələ almışdır. Şukrullah xan 1768, 1771, 1777, 1779-cu illərədə də Naxcıvan xanlığının xanı olmuşdur. 1772-ci ildə Hеydərqulu хanın qardaşı Əliqulu хan hakimiyyətə gəldi. 1773-cu ildə isə onun qardaşı Vəliqulu xan hakimiyyəti devirib Naxcıvanın xanı oldu. O, 1773-1776 və 1778-ci illərdə Naxcıvan хanlığını idarə etdi. 1777 və 1779- cu illərdə Şukrulla хan yеnidən хanlıq taхtında oturdu. 1780-ci ildə Rəhim xanın oğlu Abbasqulu xanın hakimiyyətə gəlmişdir. 1783-cu ildə Cəfərqulu xan (I Kalbalı xanın böyuk qardaşı) hakimiyyətə sahib oldu və 1784-cü ilin sonunadək Naxcıvana xanlıq etdi. 1785-ci ildə Naхcıvan fеodallarından biri olan Şukurəli xan hakimiyyəti oz əlinə kеcirdi (4, s. 76). 1787-ci ildə hakimiyyəti Cəfərqulu xan yеnidən idarə etdi. 1787-ci ilin mayın əvvəlində Abbasqulu xan ikinci dəfə xanlıq taxtına sahib olsa da, I Kalbalı xan elə həmin ayda əldən-ələ duşub dağılmağa uz qoymuş Naxcıvan хanlığında xanlıq taxtına sahib cıxdı. 1797-ci ilədək mustəqil Naxcıvan хanlığını məharətlə idarə etdi və xanlıq oz intibah dövrunu yaşadı. 1797-ci ildən 1801-ci ilədək Abbasqulu xan üçüncü dəfə yarım mustəqil хanlığını idarə etməyə muvəffəq oldu (4, s. 81). Tarix üzrə fəlsəfə doktoru M.Quliyev ən son araşdırmaları ilə Naxçıvan xanlarının hakimiyyət illərini dəqiq müəyyən etmişdir. Göründüyü kimi, bu illərdə xanlıqda tez-tez hakimiyyət dəyişiklikləri baş vermişdir. Bu isə xanlığın siyasi və iqtisadi baxımdan zəifləməsinə, qonşu xanlıqlardan Qarabağ, Xoy, İrəvan və s. xanlıqlar, Rusiya dövlətinin bu zaman yerlərdə siyasətini həyata keçirən Kartli-Kaxetiya çarlığının müdaxiləsinə məruz qalmışdır. Yəni Rusiya XVIII əsrin ikinci yarısında da ermənilərdən və gürcü çarlığından bölgəyə təsir vasitəsi kimi istifadə etmişdir. Adları çəkilən xanlardan Abbasqulu və I Kalbalı xanların hakimiyyəti zamanı Rusiya dövlətinin təsirləri, bu dövlətə yardım üçün müraciətlər daha aydın şəkildə nəzərə çarpmaqdadır. Belə ki, XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində İrəvan xanı Hüseynəli xanın, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın, Kartli-Kaxeti çarı II İraklinin vasitəçiliyi ilə Kəngərli tayfasının nümayəndəsi Abbasqulu xan Naxçıvan xanlığının hakimi oldu. Lakin Naxçıvanda Abbasqulu xanın əmisi oğlu Cəfərqulu xanı hakimiyyətə gətirmək istəyən xoylu Əhməd xan öz qoşunlarını Naxçıvan xanlığının sərhədlərinə yeritdi. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşən və yerli əyanlar tərəfindən müdafiə edilməyən Abbasqulu xan Naxçıvanı tərk etməyə məcbur oldu. Özünə müvəqqəti olaraq Sisyanda sığınacaq tapdı. Lakin irəvanlı Hüseynəli xan hədələyici məktub göndərdiyinə görə Əhməd xan Naxçıvanı tuta bilmədi. İrəvan xanı Naxçıvan xanlığına özü sahib olmaq istəsə də bu da baş tutmadı. Xalqa ağır zülmlər edən Abbasqulu xan yenidən xanlıqda hakimiyyətin bərpa etdi. Lakin bu dəfə bu məsələni tam şəkildə həll etmək üçün xoylu Əhməd xan kömək üçün özünü İran şahı elan etsə də, rəsmən tanınmayan, ancaq bu vəzifəni icra edən Əlimurad xana müraciət etdi. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Əlimurad xan hakimiyyət başına gəlməyə can atarkən və İranın rəsmi şahı olmadığı halda Azərbaycanın bir sıra xanlıqlarına tabe olmaq rəmzi kimi, onlardan girov və ya qiymətli daş-qaş tələb edirdi. Məsələ o yerə çatmışdı ki, Əlimurad xan hətta 1784-cü ildə Osmanlı dövlətinə qarşı kömək almaq və öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə Moskvaya nümayəndə göndərmişdi. Öz nümayəndəsi Məhəmməd xana tapşırmışdı ki, göstəriləcək kömək əvəzində vaxtilə Rusiyanın tərkibində olmuş torpaqlardan savayı (yəni Xəzəryanı vilayətlərdən), “Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan viləyətlərini” də Rusiya imperiyasına “güzəşt” etməyə hazırdır. Əhməd xanın kömək üçün müraciəti Əlimurad xanın ürəyindən olduğu üçün tezliklə o Naxçıvana hərbi qüvvə göndərdi. Beləliklə, Əlimurad xan və Əhməd xanın Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|