Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2.
Məntiqi-linqvistik fəlsəfə Analitik fəlsəfənin daha son variantlan çox vaxt linqvistik fəlsəfə adlanır. Q.Frege, B.Rassel və erkən L.Vitgenşteyn sintaktika və se- mantika arasında əlaqə yaratmaq sahəsində xeyli iş görmüşlər. Q.Frege və B.Rassel əla məntiqçi idilər, onlar təbiətşünas olmamışlar. Onların əsərlərində məntiq və onun dili aparıcı sahə idi. Belə başa düşülürdü ki, yaxşı elm yaxşı məntiq deməkdir. Vitgenşteynin «Məntiqi-fəlsəfi traktat» əsərində məntiqin strukturu ilə dünyanın strukturu arasında tam uyğunluq yaratmağa cəhd göstərilirdi. XX əsrin 20-30-cu illərində dil fəlsəfi tədqiqatların əsas meydanına çevrildi, fəlsəfi problemlərin həlli isə bu və ya digər ifadələrin və onların mənasını müəyyənləşdirmək xarakteri qazandı. Fəlsəfə nəzəriyyə kimi deyil, fəaliyyət kimi qəbul edildi. Belə fəaliyyət dil ifadələrini və onların mənasını müəyyənləşdirməyə yönəldilən məntiqi analiz üçün həyata keçirilirdi. B.Rassel və L.Vitgenşteyn belə tip fəlsəfənin ilk təmsilçiləri olsa da, bu yalnız onların dühasının məhsulu deyil. Dilin fəlsəfi tədqiqatların ön planına çıxmasının dərin sosial- mədəni kökləri vardır.
L.
Vitgenşteyn dili insana verilən yeganə realhq hesab edirdi. Belə halda dilin yaratdığı dünya mənzərəsi dünyanın özü ilə eyniləşdirilir. Onun dediyinə görə «fəlsəfənin məqsədi — fikri məntiqi cəhətdən aydınlaşdırmaqdiD>. O, «Traktat»da yazırdı: «Fəlsəfə fikri gərək aydınlaşdırsın və ona ciddi şəkildə hədd qoysun, çünki bunsuz fikir sanki qaranlıq və dumanlıdır» (4:112). Bu konsepsiyaya görə insanın onu əhatə edən təbii və sosial mühit ilə yeganə intellektual əlaqəsi dil vasitəsi ilə baş verir. İnsan dünya ilə başqa vasitələrlə də bağlıdır: praktiki (yazanda, əkəndə, istehsal edəndə, istehlak edəndə və s.); emosional (başqa insanlara, əşyalara, hadisələrə hansısa hissi münasibət); iradi vasitələr və s. Lakin insanın öz ağlında və ya təsəvvüründə yaratdığı dünya mənzərəsi dil ilə, onun strukturu, quruluşu və xüsusiyyətləri ilə müəyyənləşir. L.
Vitgenşteyn tədricən «Traktat»ın fundamental müddəalarının səhv olduğu fikrinə gəlir və onlardan imtina edir. «Fəlsəfi tədqiqatlar» adlı son əsərində o, «Traktat»dan fərqli fikirlər irəli sürür. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, L.Vitgenşteynin əsas mövqeyi əvvəlki kimi qalır: fəlsəfə — dilin təhlilinə yönəlmiş fəaliyyət, fəlsəfi problemlər isə — dil problemləri kimi qəbul edilir. Lakin bu çərçivədə L.Vitgenşteynin görüşləri köklü dəyişikliyə məruz qalır. Hər şeydən əvvəl o, «məntiqi atomizm» konsepsiyasından imtina edir. Məntiqi atomizmin irəli sürdüyü şərtlər: 1. Dünyanın özünəməxsus strukturu olması. 2. Strukturu dünyanın strukturunu dəqiq təsvir edən ideal dilin olması. Məntiqi atomizmə görə, dünya tamamilə sadə vahidlərdən və obyektlərdən ibarət atomar faktların cəmidir. «Fəlsəfi tədqiqatlar» əsərində L.Vitgenşteyn təsdiq edirdi ki, sadə həmişə nisbidir və şəraitdən, kontekstdən asılıdır. Mütləq sadədən danışmaq mənasızdır. Məsələni dərindən öyrənəndən sonra L.Vitgenşteyn ümumiyyətlə ideal dil anlayışından imtina etməli oldu. Onun fikrincə «ideal dil» gerçək dili o qədər təhrif edir ki, hətta onun mücərrəd modeli rolunu da oynaya bilmir.
«Fəlsəfi tədqiqatlan>da Vitgenşteyn artıq inkar etmir ki, Allah, Dünya, həyat, xeyir və şərə aid problemlər nə isə daxildə yaşanılan, yəni «mistik» təcrübədə «qavranıla» və yaxud «başa düşülə» bilər. O, yalnız əsl problemlərin əsası ola biləcək şeyləri, yəni cavab ehtimalı yaradan problemləri rədd edirdi. Elə buna görədə Vitgenşteyn öz əsərini aşağıdakı sözlərlə tamamlayır: «Nəyin haqqında danışmaq olmazsa, o barədə susmaq lazımdiD). Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|