Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.
Sonlu və sonsuz varlıq anlayışı Sonlu olmaq - sona doğru hərəkət etmək, məkan və zaman daxilində məhdud olmaq deməkdir. Sonsuzluq deyəndə isə biz daim keyfiyyətcə yeni yaranma prosesini nəzərdə tuturuq; bu 248 proses məkan və zamanın sonsuz olmasını, yeni sərhəd həddini qazanmaq və itirməyi əhatə edir. Bununla əlaqədar sonu olmaq - mövcudatm sonsuz dəyişmə prosesinin bir momenti- dir (bir andır). Sonsuzluq - sonu olmağın inkarıdır. Dünyanın sonsuz zaman daxilində mövcud olması əbədilik anlayışı ilə ifadə edilir. Əbədilik elmdə yalnız kainata aiddir, onun hər hansı konkret sistemi isə müvəqqəti və keçicidir. Din fəlsəfəsinə görə isə əbədi - yalnız Allahdır. Sonlu olmaq və sonsuzluq kateqoriyalan insan təfəkkürünün uzun sürən təkamülünün məhsuludur. Onların təşəkkül tapması məkan, zaman, kəmiyyət kateqoriyalan ilə sıx əlaqədə olmuşdur. Sonlu olmaqla sonsuzluq arasındakı əkslik yalnız fəlsəfi təfəkkürün formalaşdığı dövrdə başa düşülmüşdür. Əvvəlcə sonlu olmaq və sonsuzluğun keyfiyyətcə şərh edilməsi başlamışdı: onlar bir-birinə qarşı duran, keyfiyyətcə müxtəlif, bir- birindən ayn mövcud olan substansiya kimi varlığın xüsusi mahiyyəti, xüsusi tipləri hesab edilirdi. Sonsuzluğu - sonu olan bütün şeylərin əsasında duran nə isə ilk çıxış, mütləq başlanğıc kimi təsəvvür edirdilər. Sonsuzluğun kəmiyyətcə izahı qədim yunan filosoflannm çoxunun diqqətini cəlb etmişdir. Onlar sonsuz çoxluğu və prosesləri nəzərdən keçirir, sonsuz böyük və sonsuz kiçik ədədlərdən istifadə edirdilər. Orta əsr fəlsəfəsində sonu olmaq və sonsuzluq problemlərinin qoyuluşu hər şeydən əvvəl antik yunan mütəfəkkirlərinin irəli sürdükləri ideyaların dini-ilahi dünyagörüşün strukturuna daxil edilməsi ilə əlaqədə idi. Sonsuzluq ideal və insan ağlı ilə dərk edilməyən ali reallıq kimi şərh edilirdi. Böyük mütəfəkkir-sufı əl-Qəzali deyirdi ki, filosoflar dünyanın daimiliyini üç fundamental müddəa ilə əsaslandınr- lar: 1) heç nədən heç nə yaranmır, və yaxud başqa sözlə, heç nə heç nədən yarana bilməz; 2) müəyyən səbəb meydana gələndə mütləq və həmin an nəticə də meydana gəlir; 3) səbəbin başqa təbiəti var, o nəticəyə görə xaricdən gəlir. 249 Əl-Qəzali, başqa sufilər kimi hesab edirdi ki, yalnız vahid Mütləq Varlıq var, o da Allahdır; bütün mövcud olanların hamısı Allah tərəfindən yaradıldığı üçün müvəqqəti və keçicidir, əvvəli olduğu kimi sonu da var. Əbədi olan - yalnız Allahdır. O məkan və zaman xaricindədir. İntibah dövründə və yeni tarixdə sonu olan və sonsuzluq kateqoriyaları çox hallarda elmi təfəkkürün silahı kimi istifadə edilirdi. Kainatın sonsuzluğu ideyası onda sonlu və sonsuzluq problemlərinin təhlilini müəyyənləşdirən mərkəzi ideya idi. Bununla yanaşı sonsuzluq ideyasına qarşı aqnostik və skeptik münasibətlər də meydana gəlirdi. Kant müəyyən mənada fəlsəfi fikrin bu istiqamətdə hərəkətini yekunlaşdırmışdı. Kantdan sonra sonlu və sonsuzluq problemi yenidən fəlsəfi problemlər arasında əhəmiyyətli yer tutdu. Hegel sonlu və sonsuzluq haqqında fəlsəfi təlimi daha da inkişaf etdirərək, ideal varlığı xarakterizə edən «həqiqi sonsuzluğu» və təbiətdə mövcud olan «yaramaz sonsuzluğu» bir-birinə qarşı qoyurdu. Marksist fəlsəfə materialist baxımından Hegel dialektikasm- dan istifadə edərək sonlu olan və sonsuzluq kateqoriyalanna tərif verir. Dialektik materializmə görə varlığın bütün formalan sonlu və sonsuzluğun vəhdətindən ibarətdir. Hər bir varlıq müxtəlif münasibətlərdə bəzən sonu olan, bəzən isə sonsuz kimi çıxış edir, yaranır və yox olur. Elə bir varlıq yoxdur ki, yalnız sonlu və yaxud yalnız sonsuz olsun. Beləliklə, sonlu və sonsuzluq kateqoriyaları elə anlayışlardır ki, reallığın ən əsas moment- lərini əks etdirir. Marksist fəlsəfə ətraf dünyanın ayn-ayn konkret təzahürlərinin və proseslərinin sonlu olması fikrini materiya və hərəkətin sonsuzluğu və tükənməzliyi ideyası ilə birləşdirir. Gerçəkliyin ayn-ayn obyektlərinin mütləqliyi və sonlu olması onlann yalnız bir tərəfidir; onların başqa tərəfi - sonsuz imkana malik olmalan, onlan tükənməz edən sonsuz proseslərdə iştirakıdır. Hər bir obyekt sonsuz olduğu qədər də sonludur. Marksist fəlsəfə sonlu olmaq və sonsuzluq kateqoriyalarının elmi idrakda yerini özünəməxsus qaydada müəyyənləşdirir. Sonsuzluq ideyası elmi idrak üçün o zaman zəruri olur ki, elm ayrı-ayrı faktları qeyd etmək nəticəsində əmələ gələn sonu 250 olanın empirik təsviri ilə məhdudlaşmır və tədqiq edilən sonlu obyektlərin təbiətini müəyyən edən ümumi qanunları meydana çıxarmaq yolu ilə gerçəkliyin nəzəri izahına keçir. İdrak prosesində obyektin qeyri-məhdudluğu o zaman üzə çıxır ki, onun sərhəddini müəyyənləşdirmək mümkün olur. Pozitivist ədəbiyyatda hər şey sonlu və sonsuzun riyazi tərifinin təhlilinə bağlanır. XX əsr Qərb filosoflarının çoxunda sonsuzluğun reallığını ümumiyyətlə inkar etməyə meyl var. Onların dediyinə görə sonsuz odur ki, onun axın fikrə gəlmir, sərhəddini görmək olmur. Bu mənada məkan və zaman sonsuzdur, çünki onlar üçün bizim müəyyənləşdirdiyimiz və ləğv etdiyimiz sərhəd yalnız bizim biliyimizin, hissi idrakımızın və düşüncəmizin sərhəddidir. Deməli, sonu olan və sonsuzluq kateqoriyaları təfəkkür vasitəsilə müəyyənləşir. Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|