Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə

4.

 

Dünyanın vəhdəti. Maddi və ideal 

Dünyanın vəhdəti probleminin həllindən asılı olaraq bütün fi- 

losoflan iki qrupa bölmək olar: monistlər və plüralistlər. 

Monist filosoflar hiss üzvləri vasitəsilə qavranılan cisimlər və 

onlann  təzahürlərinin  bütün  müxtəlifliyini  bir  əsasdan,  bir 

prinsipdən çıxış edərək izah etməyə çalışır, dünyanı müxtəlifliyin 

vəhdəti  kimi  qəbul  edirlər.  Plüralistlər  isə,  əksinə,  şeylərin 

müşahidə  edilən  çoxluğunu  izah  etmək  üçün  dünyada  bir  neçə 

ilkin başlanğıc, bir neçə əsas olduğunu təsdiq edirlər. Monizm və 

plüralizm - materialist və idealist monizm və plüralizmə bölünür. 

Plüralizmin  xüsusi,  lakin  geniş  yayılmış  variantı  kimi  fəlsəfə 

tarixində dualizmə çox təsadüf edilir. 

F.

 

Engels göstərirdi ki, fəlsəfənin əsas məsələsinin həllində 

ardıcıl  materialist  xətt  zəruri  olaraq  belə  bir  fikir  yaradır  ki, 

dünyanın  vəhdəti  birinci  növbədə  onun  maddiliyindədir. 

Dünyanın vəhdətini başqa üsullarla izah etmək idealizmə gətirir. 

İdealist  filosofların  da  əksəriyyəti  dünyanın  vəhdəti 

prinsipinin  tərəfdarıdır.  Onlar  bir  mənəvi,  ideal  başlanğıcın 

olduğunu  göstərirlər.  Monoteist  dinlər  isə  dünyanın  vəhdətini 

Allahın birliyində görürlər. 

251 

---

Bəs  ideal  mənəvi  dünya  nə  deməkdir?  Materialistlərə  görə 

ideya  maddinin  insan  beyninə  köçürülməsi  nəticəsində  yaranır, 

yəni maddi səbəb olmadan ideya yarana bilməz. 

Fəlsəfə  tarixində  bu  barədə  müxtəlif  fikirlər  var.  Məsələn, 

Platona  görə  ən  ümumi  olan  (yəni  ideya)  tək  olan  maddinin 

mövcudluğu üçün əsas şərtdir. Kanta görə ideya biliyin aprior'^ 

formasıdır. Hegel üçün mütləq ideya özü inkişaf edən obyektiv 

həqiqətdir  (yəni  obyekt  və  subyekt  üst-üstə  düşür)  və  bütün 

proseslərin yekunudur. Bir çox Şərq mədəniyyətlərində, məsələn, 

upanişaddan  (hinduizmdən)  başlayaraq  -  əşyavi  varlığın 

maddiliyi illüziyadır (xülyadır), görkəmdir və onun da arxasında 

ideal mütləq (absolyut) durur və s. kimi fikirlər geniş yayılmışdır. 

Müsəlman sufilərinin fikrincə yalnız bir Varlıq var: Allah. Bütün 

dünya,  o  cümlədən  insan  -  yaradıldığı  üçün  fanidir  (keçici  və 

müvəqqətidir).  Deməli,  Varlıq  (Allah)  və  heçlik  (bütün 

yaradılanlar) mövcuddur. Bu mənada dünya vəhdətdədir. 

Kari Popper reallığı təşkil edən üç dünya haqqında danışır: I