Hegel real aləmi daxili impuls kimi ziddiyyətlərin təsiri
altında inkişaf edən mütləq ağılın təcəssümü hesab edirdi. O,
deyirdi ki, ağıl tarixdə şəxsiyyətüstü qüvvə kimi, şüur kimi çıxış
edir, varlığı istiqamətləndirir və onu özünün xüsusi şüuruna
çevirir.
A.Şopenhauerə görə ağıl xüsusi, başlanğıcdan insana xas olan
mənəvi qüvvə deyil. Bu insanda daha əhəmiyyətli təməlin, ilk
növbədə təbii xüsusiyyətlərin sönməsinin ağır nəticəsidir.
F.Nitsşe isə ağılın qabiliyyətinə qarşı daha kəskin çıxış edir. O,
ağılı tor toxuyan «xəstə hörümçək» hesab edirdi. Həmin tor insan
həyatını dolaşdırır, onu qurudur və cansız bir hala gətirir.
Freydizmə görə isə ağıl başqa psixi hadisələrin mənfi təsiri
altındadır. Freydin davamçısı E.Fromm yazmışdır: «Freyd
göstərmişdir ki, insanın ən qiymətli və insani keyfiyyəti olan ağıl
özü də ehtiraslann pozğun təsirinə məruz qalır və yalnız bu
ehtirasları başa düşmək ağılı azad edə bilər, onun normal işini
təmin edər».^‘
K.Yaspersin əsərlərində «ağıl» anlayışı almanlara xas olan
qaydada qəbul edilir. Yəni «ağıl» dəqiq olaraq «düşüncə»dən
fərqlənir. Yaspersə görə düşüncə ayırır, fərqləndirir, ağıl isə,
əksinə, birləşdirir, bizə yalnız xüsusi biliklə kifayətlənməyi yasaq
edir; elm xüsusi biliklə məhdudlaşır.
Ağıl və düşüncə kateqoriyalarının dialektikasının əsasını
nəzəri idrakdakı ziddiyyətlər təşkil edir. Məlumdur ki, nəzəriyyə
həmişə prinsipcə sistemli xarakter daşımalıdır, lakin hər dəfə yeni
ideyalann təzyiqi altında bu sistemin dağılması qaçılmazdır. Bu
ziddiyyətlərdə sabitlik və sistemlik momenti - ağıl kateqoriyası
ilə, dəyişgənlik və tarixilik momenti isə - düşüncə kateqoriyası ilə
təmsil olunur. Beləliklə, nəzəri idrakda düşüncə və ağıl
momentləri arasındakı ziddiyyət nəzəri (elmi) idrakın, bununla da
ümumiyyətlə idrakın hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edir. Lakin
bu o demək deyil ki, ağıl və düşüncə bütün hallarda yalnız
ziddiyyətdə olurlar; onlar eyni zamanda bir-birini qarşılıqlı
şərtləndirirlər. Ağıl mövcud bilik
Dostları ilə paylaş: 
